ÇOLÎG'İN BİLİNMEYEN DOĞA HARİKASI GÖLÜ

( GUELE GERINDUAL - GUELE ŞEYH ŞERÎF )


  

      ( GUEL'LE GERINDUAL - GUEL'LE ŞEYH ŞERÎF )

Kurdistan coğrafyasında "Türkçe ismi " olmayan veya saklı tek göldür,Guelle Gerındual,

 

Guele Gerındual Kara Ömer dağlarının doruklarında doğal ve gizemli güzelliği ile çevresinde onlarca mera ve yaylası bulunan halk arasında kutsal olduğuna inanılan,derinliği bilinmeyen kibirli bir o kadarda asi kadim bir göldür.

* Gerındual'de ilkbaharın başlamasıyla rıbes (ışkın), dağ punesi, sung (klawek-mantar), waş deleq (sütleğen), yelıng, elbik, tırşık, kıkor, suwesin’den yayılan koku ve renk cümbüşü yaylacı ve arıcıların cazibesini çeker

* Metan balı da bundan dolayı Gerındual yöresinin doğal bitki zenginliğinden dolayı Çolig ve çevresinde revaçta olan bir üründür.

* Kara Ömer dağlarının doruğundaki Guele Gerındual'ın çevresi gözetlendiğinde onlarca yaylası bir o kadar dere yatağı olduğu görülür, girinti ve çıkıntıları adeta bir labirent oluşturur.

* Guele Gerındual ve çevresi bundan ötürü yüzyıllardır mahkumların, isyancıların ve direnişçilerin barındığı en önemli mevzilere sahip tarihi bir mekandır

* Şeyh Şerif ve dava arkadaşları bu dağlarda partizan savaşı vermiş, düşmanlarına ağır kayıplar verdirmiştir.

* Derler ya; dağlar kendi gibi insan yetiştirirler. İnsan da aklı ve yiğitliğiyle dağları dağ yapar.

* Kara Ömer'in tılsımi fazla bilinmez ama karşısında heybetli duruşu ve asiliğiyle duran Ko Spi ile sanki birbirlerinden güç alırlar.

* Ko Spi'nin doruğunda bulunan İskender Tepesi'nin ismini Mekedon kralından aldığı söylenir.

* Kara Ömer dağının doruğunda yer alan Guele Gerındual, Şeyh Şerif'in hatırasına izafeten halk arasında Guele Şeyh Şerif ismiyle de anılır.

* Zirvesinde Şeyh Şerif'in mesken tuttuğu, hergün dürbünüyle düşmanı kolladığı küçük kayalık bir heykel gibi hala duruyor.

* Eskiden gölün güneyinde Şeyh Şerif'in yaptığı tek kişilik mescid vardı, halk arasında buna "Cumiye Şeyh Şerif" deniliyordu.

* Şeyh Şerif'in ibadet için kullandığı bu mescid dışında bir de barınak olarak kullanmak için yine aynı gölün yakınında bir kuem (kom) yaptığı da yöre halkı tarafından bilinir.

* Türkler, Çolig'de yerleşim birimlerinin isimlerine ilavaten tüm coğrafik isimleri türkçeleştirmişler ama Guele Gerındual adeta onlardan saklanarak asimilasyonun gazabından kurtulmasını başarmış, türkçe ismi olmayan tek göldür.

* Guele Gerındual'ı anlatabilmek için çevresindeki Metan, Geydmem, Dewa Miunin, Dewa Jerin/Cerın, Şabon, Xeylon, Parsiyon ve Zuaxpa köylerini iyi bilmek gerekir.

*Guele Gerındual'ı anlatabilmek için Kara Ömer dağlarını, Ko Spi'yi, Çemê Murad'ı iyi bilmek gerekir.

* Guele Gerindual'ı anlatabilmek için çevresindeki Ware Mergi ve Ware Çıme Jajini, Mexelo Siya, Mexelo Suwar, Berxonek, Yenî Remî, Merga Çeqêr, Ware Heyderun, Ware Meydun otlak ve yaylalarını iyi bilmek gerekir.

* Guele Gerindual'ı bilmek için Metan'daki Guele Keyna'yı (kız gölü), Guele Dualpakuni'yi (intihar gölü) bilmek gerekir.

* Guele Gerındual'ı bilmek için Sultan Qıbesi'yi, Kelaxsili Şeyh Mustafa'nın ve Şeyh Ali Septi'nin yatırlarını iyi bilmek gerekir.

* Kısacası Guele Gerındual coğrafik gizeminin yanında mitolojik söylenceleri, Şeyh Şerif ve arkadaşlarının ayak izlerini saklayan bir yöredir, iyi takip etmek ve bilmek gerekir.

* Çocukluğumda Guele Gerındual'ın ismini her duyduğumda vücudum hep depreşir, dururdu. 

Gerindual'ın hikayesi her anlatıldığında yaşlılarımız Kara Ömeri de dik duruşuyla Ko Spi ve Çiyaye Agıri'ye benzetir, 

onlar gibi kürd direnişçilerinin kutsal özgürlük mekanlarından biri olarak görürdü.

* Bu kutsanmışlığından dolayı yaşlılarımız halen de Gerındual ve Kara Ömer çevresinden geçerken dualarını esirgemezler.

* Yöre halkı, bu mekanlar kendilerinden küsmesin diye gün batımında yönünü dağlara dönerek bu kutsal saydıkları dağlarla adeta konuşup, dertleşirler.


GERINDUAL'IN ANLAMI HAKKINDA KISA BİR DEĞERLENDİRME

* Guele Gerındual ismi Çolig ve çevresinde yöreye göre farklı şekilde telaffuz edilmektedir.

* Örneğin, göl anlamına gelen kırdki sözcüğün "Guel yada Guwel" şeklinde farklı varyantları vardır ve yöresine göre farklı şekilde kullanılmaktadır.

* İsmin diğer sözcüğü olan Gerın-dual ise iki sözcükten oluşan bileşik isimdir, yine yöresine göre "gerrın-duwel - gerın-dal - gerındual" şeklinde telaffuz edilebilmektedir.

* Gerrın sözcüğü kırdki lehçesinde uyuz, uyuzlu anlamına geldiği gibi, halk arasında pasaklı, kirli anlamında da kullanılmaktadir. Gölün çevresi sazlık ve bataklıklarla kaplandığı için böyle denmektedir.

* Dual - dol şeklinde telaffuz edilen son sözcük ise coğrafik terimdir, bu sözcük kırdki lehçesinde "vadi" anlamına gelmektedir.

* Dual sözcüğü kırdkide yaygın kullanılan bir sözcüktür. 

Guewdere mıntıkasında Gerındual Gölü civarında iki göl daha vardır. 

Bunlardan Pakuni/Yumaklı köyünün mezrası Dualê Pakuni'nin hemen yanında bir göl daha vardır. 

Bu göle kırdki "Guelê Dual" diyiyorlar. 

Yörede senelerdir, namusuna dil uzatılan, gururu incitilen birçok kadın gelip bu göle atmışlardı kendilerini,

Benim köyümden de yıllarca önce bir kadın bu gölde intihar etmişti. Bu yüzden adı "İntihar Gölü" olarak da bilinir. 

Bu göl de Kara Ömer dağ silsilesi içindedir.

* Yine Guewdere'de Duala/Cerin "Jerin" mezrası vardır. Bu mezra da Kara Ömer silsilesine yakındır ve Çeme Murad'ın hemen yanıbaşındadır. 

Vadi anlamına gelen dual-dol sözcüğü göller de olduğu gibi yerleşme birimi isimlerinde de yer almaktadır.

* Dual sözcüğünün etimolojisini kırdki lehçesi üzerine çalışan dil bilimcilere sordum, doyurucu bilgiler alamadım. 

Bu nedenle sözcüğün etimolojisi hakkında kesin bir değerlendirme yapmanın şimdilik doğru olmadığı kanısındayım.


GERINDUAL GÖLÜ HAKKINDA KISA COĞRAFİK BİLGİLER VE BAZI TARİHİ NOTLAR

* Guele Gerındual'ın türkçelestirilmiş ismi yoktur. 

Halk arasında Guele Şeyh Şerif olarak da anıldığına yukarda değinilmişti. 

1925 direnişinde Şeyh Şerif'in kısa bir dönem de olsa bu gölün çevresinde savunma pozisyonu aldığı yöre halkı tarafından bilinmektedir. 

Şeyh Şerif'in kardeşinin torunu Dr. Sıraç Bilgin, konuyla ilgili olarak, bir makalesinde Şeyh Şerif'in ayak izlerini takip etmek için o coğrafyaya yaptığı geziyi anlatıyor ve şöyle tasvir ediyordu:

"Sıra Guwelê Gerrinduwel’deydi. 

Buz gibi suları aslında Layê Xeylonî veya Layê Zuvyêr’i besleyen kaynağın veya yeraltı su deposunun dışa vuran ufak bir bölümüydü. Bu gölün Güney’inde Şêx Şerif’in ibadet ettiği tek kişilik bir mescit vardı, ki halk arasında buna“comiyê Şîyex Şerif” deniliyordu. Gölün kuzeyindeki bir yükseltiyi aştığınızda karşınıza bu kez bütün ihtişamı ile Mexelo Suwar yayla yeri çıkar."

Dr. Siraç Bilgin devamla Guele Gerındual'ın doğu tarafında, Metan köyü sınırları içinde Şeyh Şerif'in yakalandığı yeri söyle anlatıyor ;

"Layê Çolîg’in aktığı vadinin tam sağında ihbar edilip yakalandığı mağara vardı. Şêx Şerif geceleri burada yatıyordu. İhanet ve cehaletin gözü kör olsun!"

* Şeyh Şerif Kelaxsi, her nekadar Sivan/Kelaxsi köyünden olsa da yaşamı Guewdere mıntıkasında geçmiştir. 

Çünkü dayıları Xeylun Jer'li olup, ilk medrese eğtimini de Xeylan'lı Seyda Malle Heci'den almıştır. 

Hareket öncesinde Guewdere coğrafyasında çok kaldığı için tarih kitaplarında hep "Guewdereli" Şeyh Şerif olarak geçer.

Ayrıca, Şeyh Şerif'in Geydmemli din adamı Seyda Molla Bahri'nin isim babası olarak nasıl taktığının kısa hikayesini aşağıya aktarıyorum:

Molla Bahri'nin babası köyün önde gelen simalarından İsmail Efendi’dir.

Bilhare ünlü bir molla olacak olan Bahri'ni adını babasının dostu Şeyh Şerif koymuyştur. 

"Adı Bahri olsun" deyince Bingöllü Hacı Süleyman Efendi (Şeyhin müridi) "Efendi, biz buralarda Bahri adını hiç duymadık. 

Buralarda Bahri adı yok. 

Neden Bahri adını koyuyorsunuz." diye sorar, Şeyh Şerif'te 

"O ilim deryası olacak. 

Bunu göreceksiniz. 

Onun için adını Bahri koydum" diye cevap verir. 

Bu isim koyma hikayesini çevre köylerimizde bilmeyen yoktur. Molla "Seyda" Bahri'nin yetiştiği dönemde gerçekten Çolig ve Xarpet çevresinde dini konularda en bilgili ve oldukça kültürlü din adamlarından biri olduğu herkes tarafından kabul görmüş ve taktir edilmiştir.

*****************

* Gerındual Gölü Çolig-Palu sınırının kesiştiği noktada yer almakta olup, Çolig sınıları içinde kalmaktadır. 2371 metre yükseklikte rakıma sahip olan bir krater gölüdür. Göl, Kara Ömer dağlarının zirvesinde olup, yaz ayları boyunca eriyen karlardan ve gölün hemen yanı başında bulunan su kaynağından beleniir. İlkbahar'ın su debisi yükselince Xeylan-Züver hattına doğru su yatağı oluşur ve fazla suları bu yöne akar. Göl'ün etrafı sazlıktır, dipsiz olduğu söyleniyor. Ayrıca göl ve çevresinde bolca duzrig (sülük) bulunmaktadır.

* Göl'ün batısında Palu'nun Parsiyon ve Tüy köyleri, Güney-Güney batı yönünde Palu'nun Xeylan, Ğeydmem ve Zuaxpa köyleri, Doğusunda Çolig'in Metan köyü, Kuzey-Doğu hattında da Şabon, Dewa Miunin, Dewa Cerin ve Kuêrmon köyleriyle komşudur.

* Gölü çevreleyen tüm yaylalar Xeylan, Ğeydmem ve Metan köylerine aitir.


GUELE GERINDUAL HAKKINDA ÇEVRE KÖYLERDE ANLATILAN "MİTOLOJİK" SÖYLENCELER

* Guele Gerındual'ın dibinde deniz atı olduğu söylenmektedir. Göl'ün Kara Ömer dağının doruğunda olmasına rağmen, gölün yamaçlarından istisnasız her yöne doğru su sızmaktadır. 

Sızan bu suların bir hattı Xeylan/Züver yönüne doğru akarak Çeme Muradı besler. 

Bir hattı Parsiyan yönüne doğru akar. 

Bir hattı ise Metan/Puex mıntıkasından akarak diğer bazı dere sularıyla birleşerek Çolig'den akan Awê Sağyêr'in ana kaynağını oluşturur

Guele Gerındual ile ilgili iki mitolojik söylenceyi aktarmak istiyorum:

* İlk söylence, benim köyümdeki yaşlılardan edindiğim bilgilerdir. Zuaxpa köy sakinlerinin rivayetlerine göre köyden bir çoban hayvanlarını otlatmak için Kara Ömer dağının doruğundaki Guele Gerınduale gider. Hayvanlarını otlatırken kavalını suya düşürür ve çok üzülür. 

Çünkü kaval onun yaşamının bir parçası ve arkadaşıdır. 

Çoban ertesi gün köyde matarasına su doldurmak için köy altındaki "Key Hüs Xun" denilen ailenin arazisinde bulunan su kaynağına gider. 

Kaynağın başına varınca bir de ne görsün; bir gün önce Gerındual'de düşürdüğü kavalı suyun içinde yüzmktedir. 

Köylüler bu söylenceden dolayı Kara Ömer dağları ve Gerındual gölünün kutsalığına inanırlar. 

Hem Gerındual gölü hem de Kara Ömer dağlarında birşey kaybolmaz, yöre halkını koruyan binbir türlü ot çeşitleriyle yöre insanına hayat veren, şifa veren, besleyen bir kudretin olduğuna inanıyorlar.


* Guele Gerınduala ilişkin ikinci mitolojik söylenceyi de Remzi Budancir'in yıllar önce Taraf gazetesinde yayınladığı bir haberden alıntılayarak aktarıyorum:

Eskiden suda yaşadığına inanılan atın efsanesini, yöre halkı şu şekilde anlatıyor; "Eski zamanda Gerındal’la bir at yaşarmış. 

Kimse bu atı göremezmiş. 

Bir gün bir kişi dişi olan atını Gerindal’ın yanında bırakmış ve uykuya dalmış. Kendisine geldiğinde atın Gerindal’ın karşı tarafında olduğunu ve sudan çıkan su atıyla (Astver Avi) çiftleştiğini görür. 

Su atı tekrar Gerindal’a dalar ve gözden kaybolur. 

Belirli bir zaman geçtiğinde, at bir yavru doğurur. 

Su atının özelliklerini taşıyan yavru tay, dikkat çeken özelliğe sahip olması, at sahibinin iştahını kabartır. 

Çiftleşme döneminde tayla beraber atı tekrar Gerindal’ın yanına götürür. Beklemeye başlar. 

Yine atın sudan çıktığını görür ve bu defa hiç beklemediği bir sonuçla karşılaşır. 

Sudan çıkan at, dişi atla çiftleşeceğine, kendi soyundan olan atı boynundan ısırarak Gerindal’ın derinliklerine sürükler. 

Ve gözden kaybolur. 

O zamandan bu yana Gerindal da yaşadığına inanılan at, hiç görülmemiş"


Sonuç;

* Guele Gerındual'ın hikayesini ve hakkındaki bilgileri yazmaya çalışırken ağırlıklı olarak Şeyh Şerif'in bu gölle birlikte anılmasının hikayesine yer verdim.

* 1980 öncesi her yıl yaz aylarında köyümü ziyarete giderken mutlaka Guele Gerındual'ın bulunduğu yaylaya da çıkar, bu mekanı ziyaret ederdim. Zuaxpa'nın (köyüm) en geniş meraya sahip ve en revaçta olan yaylası da kuşkusuz Ware Merg Metan, Miyalan ve Ğeydmem köy sınırlarına komşuydu.

* Gerındual Gölü ise hemen aynı yükseltideydi ve yaya olarak 1-1,5 saat yolculukla varılıyordu, artık çocukluk yıllarımdaki gibi hayvanlarımızı otlatmak amaçlı değil, sırf ziyaret etme amaçlı gidiyordum.

* Gerındual Gölü her anlatıldığında Şeyh Şerif Efendi'nin ibadet ettiği mekan ve çok yakınında barındığı kom hep aklıma geldi.

* Bugün Gerındual'ı az da olsa anlatabiliyorsam, bunu çocukluğumda yaşlıların anlatımlarından edindiğim bilgilerin zenginliğine borçluyum.

Selam ve saygılarımla.