" Betalle 'ra Çulage, Çulage Hola sey Betalle "
" Boş ve işsiz kalmaktansa , dokumacılık sanatı yapmak daha iyidir."
Sözüyle başlamak istiyorum.
Cinek ha Reşta riesana
Resta üc parca'dan olusur . 1) Nak 2) Serek 3 ) Dım reşta
Zoxpa köyümün coğrafi koşulların dağlık olması, hayvancılık ve tarımın cok cılız geçim kaynağı olması,kışların uzun ve soğuk geçmesi,
beraberinde dokumacılığın gelişmesine sebep olmuştur.
Zoxpa köyü bölgede geçmişte textil dokuma merkeziydi.
Cacim,Palas, Quras,Şal, Heqbe, Gale,Kılaw, Rasne u PUÇ reysın üretimi başta olmak üzere bunların ham maddelerini işleyerek kök boyasıyla farklı renkler vererek ,
mesleklerini icra ediyorlardı.
Köyde 40 cıvarında dokuma tezgahı kırdki/ Zazaki Herem, dezge "tezgah,işyeri" vardı.
Bu tezgahlarda Şâl " üretilirdi.
Bunun yanında tezgahlarda pamuktan "Kuras,kırvas" Amerikan bezi'de işlenirdi.
Dokuma tezgahi "dezge" meydana getiren her parçanın kırdki orjinal isimleri vardı.
Örnegin Çulagların iş esnasında kullandığı "Mastur,Kerkit,Şûnvier"ile , yine dara maziyer "meşe,maziyer" ağacından yapılan içine su doldurulan Kurne Şal'un Kırdki orjinal isimden bir kaçıdır.
Kurne denilen üstü açık dikdörtgen şeklindeki bu eşyanın içine su doldurularak, tezgahta üretilen şal suyun içine konulur.
Bazen yarım saate yakın ayaklarla suyun içindeki şal bastırılarak işlem tamalanır.
Bu işlemin yapılamasındaki amaç şal elbise yapıldıktan sonra yıkandığı zaman şal'ın çekilmemesi veya küçülmemesi amacıyla yapılır.
Zoxpa'nın Çulag'ları yani modern isimleriyle tekstil ustaları çalıştığı iş ortamında asgari 20 cıvarında alet ve dezgelerin parçalarınin isimleri olduğu söyleniyordu.
Bu isimleri önümüzdeki günlerde hala sağ olan günümüzde 80 yaş ın üzerine çıkmış hala hayata olan eski ustalar "ÇULAG" vardır.
Bu parçaların orjinal isimlerini öğrenip, Kırdki diline onlarca kelime kazandırmaya çalışacagım.
Inaniyorumki ! bu parçaların günümüzde yazılan sözlüklerde Kırdki orjinal isimleri yoktur.
Kırd dili eger konuşulmadıysa,yine Kırd sanatkarları örneğin Çulag meslegi ve diğerleri cazibesini kaybedip, bu meslekler icra edilmezse, beraberinde bu mesleklerde kullanılan tüm malzemelerin isimleriyle zamanla kaybolur gider.
Bu meslek yörede sadece Zoxpa'da aynı zamanda geçim kaynağıydı.
Diğer çevre köylerde varsada tek tük olabilir.
Köyün yaşlılarının anlatımlarıına göre köyümüzün bitişiginde "Pul" Karakoç köyünde'de sadece iki dezge vardı.
Bölgedeki yaşlıların anlatımlarına göre yakın köylerde veya çevrede bürokrasi,ticari veya şehire gitiklerinde sıkıntıları olduğunda borç parayı ağırlıklı Zoxpa'dan temin ediyorlardı. Kısaca bölgede dönemin banka ve ticaret merkezi işlevini görüyordu.
Zuexpa köyünün çevrede sanat ve ticareten kaynaklı ekonomisi o günün koşularında çok
canlıydı.
Zoxpanın ekonomisinin iyi olduğuna dair 1940,50 li yıllarda yaşanan bir anekdotu sizinle paylaşayım.
Zoxpa köyü
***************************
Bu anekdotu Kelaxsi Şeyhlerinden merhum Muhiddin Bilgin misafirimizken sohbetinde dinlemiştim.
Anekdot kısaca aktarayım.
Miyalan (Gökdere) köyünden hafızamda tutamadığım köyden birinin cezasından dolayı tutuklanıp, Ardürek nahiyesindeki Karakola götürülür.
Miyalan köyüde 1940'lı yıllarda Palu ilçesi,Ardürek nahiyesine bağlıydı.
Miyalanlı bu kişi ekonomik durumu iyi olmadığı için ne yapıp,edip karakoldan ve cezaevinden kurtulmanın yollarını düşünür.
Birden aklına Zoxpa köyünden yakinen tanıdığı ve maddi durumu iyi olan Faris Bulut "Far Ereb"aklına gelir.
Ben eğer Faris'i suç ortağım yaparsam,parası var, belki hem kendisini,hem beni kurtarır.
Karakolda kendisine hakaret edilirken ben bu suçu Zoxpalı Faris'le beraber yapmışım, Suç ortağım Farisi de getirin,der !
Faris Jandarmalar tarafından Zoxpa'dan alınıp Ardürek köyündeki karakola götürülür.
Faris karakol'da Miyalanlıyla hem işkence edilerek ,yüzleştirilir.
Tabbi nekadar suçsuz olduğunu ispatlamaya çalışsada,
Miyalanlı onun üzerine ısrarla ifade verir.
Tabi beklenen olur.
Faris maddi durumu iyi olduğundan Karakol komutanına rüşvet vererek hem kendini,hem Miyalanlı'yı beraberinde kurtarır.
Karakoldan çıktıktan sonra Faris dayanamaz ve Miyalanlıya sitem eder.
Ayıp değilmi ! bana iftira attın.
Miyalanlı köylü iyiniyetli bir şekilde,Faris ne yapayım kurtuluşum yoktu.
Sen aklıma geldin,kendi kendime plan yaptım,ve dedimki ?
Faris'in ismini verirsem zengindir , hem beni,hem kendini kurtarır.
O yüzden mecbur oldum senin ismini söyledim.
Faris tabi bu sözlerden sonra artık kızmaz ve sakinleşir.
Bu olay halen bölgemizde anlatılmaktadır.
*******************
ZOXPA KÖYÜNÜN SANATILA ÎLGÎLÎ MERHUM DR. SIRAÇ BÎLGÎNÎN AKTARIMLARI ?
Dr Sıraç Bilgin bir makalesinde Zoxpa köyünün dokuma tezgahları üzerine daha çocuk yaştayken tanık olduğu bilgileri orjinal haliyle imla kurallarına dokunmadan aşağıya aktarıyorum .
Kısaca Zoxpa sanatkar bir köydü.
Civarda başka köylerde ne bu meslek nede bu tezgahlar yoktu.
Ben Poşit’teki ilk yıllarımda yüzme "Çeme Murad "bilmediğimden suda serinlemek için Guwelê Binî Pemî’yi tercih ederdim.
Kırdone’nin (Kürtlük yerinin) kapalı bir toplum olduğu zamanlar köylüler pamuğu kendileri üreterek, fistandan tutun, iç çamaşıra kadar her şeylerini pamuk ve yünden üretirlerdi.
Vadimizin dokuma merkezi Zoxpa Köyü bundan dolayı epey ziyaretçi toplardı.
Yine de her köyde pamuk ipliği elde etmek için Duwelav denilen yerli malı bir araç bulunur, bu araç vasıtası ile üretilen pamuk ipliğinden, fistan veya iç çamaşırı üretmek için bazı kumaşlar dokunurdu.
Fistanları renklendirmek için bitkilerden elde edilen kök ve yaprak boyaları kullanılarak bir albeni oluşturuluyor kadınların zevkine sunulurdu (surlêy, sipyelêy, siyalêy vs). İşte bu Guwelê Binî Pemî böylesi bir pamuk tarlasının (Yegê Pemî) alt tarafında yer aldığı için adı kendiliğinden böyle oluşmuştu.
*********
Bingöl'ün ilk belediye reisi HaciıCemal Elçinin köyüm Zoxpa ile ilgili konuyla ilgili bana aktarımları ?
Çolig'in ileri gelenlerinden Cemal Faris halk arasında Hacı Cemal Elçi,aynı zamanda Çolig'in ilk belediye başkanıydı.
Hacı Cemal çok bakımlı ve gençliginde sürekli Şal'dan elbise,yünden çorap giyerdi.
Hacı Cemal hafızamda kalan ifadelerini aktarıyorum
Zoxpa köyüne Şal yapmak için bir kaç defa gittim.
Zoxpalılar çok misafirperver oldukları için bazen 2,3 gün misafir kaldığımda oluyordu.
O yüzden köyün ileri gelenlerini ve meşhur tezgahtar Kırdki "ÇULAG" ları isim,isim iyi tanıyordu. Bana hep onlardan bahs ederdi.
Hacı Cemal Elçi ile daha 18,23 yaşları arasındayken sohbetlerine katılırdım.
Çolig tarihinin canlı tarihiydi.
Şeyh Said hareketinde Çolig ve çevresinde yaşanan tarihi olaylarada tanıktı.
Hacı Cemal Efendi her yıl benden Zoxpa nın o meşhur yünden örülmüş kışlık (PUÎC Resin) Çoraplarını isterdi.
Bende mutlaka köyden her yıl Hacı Cemal Efendi'ye 2,3 Çift Çorap getirtirdim.
Hacı Cemal Efendi biliyordu ben bu Çorapları para karşılığı değil hediye olarak getirmişim.
Hacı Cemal Efendi'de bunun karşılığında bana Çolıg/Deşte onun Hanı vardı ve epey hayvan beslerdi.
Çoraplar karşılığında Kırdki (Stil) içinde (Ser-Şit) kaymaklı 5,6 kiloluk yoğurt getirirdi.
Kısacası, benle Hacı Cemal Efendi arasında kapitalizmin ham maddesi para işlemiyordu, takas sistemi işliyordu
************************
Xeylan Köyünden Mahmut Özdemir arkadaşın, Zoxpa hakkinda konuyla ilgili yazdıklarını imla kurallarına dokunmadan aktarıyorum.
SANATININ Merkezi ZOXPA KÖYÜ
Dokumacılığı en iyi yetişmiş kadınları Keçi kılında yapılan iplikleri dokuma aşamasına getiren analarımız sonbahar aylarında Zoxpa köyünün yolunu tutardık.
Akrabamız ve nenemiz olan Pirika Gul (Gule Rızg Hesen) mekanı cennet olsun.
Bizi en iyi şekilde karşılardı, yanaklarımızı defalarca öperdi.
Babamın selamı iletirdim.
Iplikten yapılacak hatta kızlarımızın çeyizi için dokunan cacım, pılas, gale, kilim şık çuval her neyse, köyün en güzel dokuma tezgahı olan ustası Pembe ana vardı ! pembe Sıddık Xuwş sık dokumacılıkta meşhurdur.
Sağsa Allah sağlık versin ölmüşse mekanı cennet olsun.
Rahmetli babam Hacı İbrahim Halil çevre köylerimizin dişçisi olduğu için ayrımcılığımız vardı.
Sıraya girmeden malzemelerimiz ilk sırada dokunma tezgahında olurdu.
Üstelik meşhur olan Zoxpa soğanımızıda alıp dönerdim.
Cenabı Allah ölmüş tüm emektar analarımıza rahmet etsin.
Mekanları cennet eylesin nur içinde yatsınlar,
********************
Zoxpa'nın dokuma tezgahlarında üretilen textil maddesi ile ilgili yaşlılarımızdan edindiğim bilgilerde şunlardır.
Zoxpa'da ilkbahardan başlayarak sonbahara kadar bazen Palu,Dareheni ve Çolig'den varlıklı insanlar "Şal,Kuras,Kırvas" yapımında kullanılan ham maddeleri yün veya pamuk Katırlarına veya Atlarına yükleyerek gelip köyde birkaç günde konaklarlardı.
Gelen misafirlerin ham maddeleri dokuma tezgahlarında işlenerek elbiselik veya ev kumaş şeklinde hazır hale getirilirdi.
Köye gelen kesimler genelde varlıklı bölgenin ileri gelenleriydi.
Zoxpa o dönemde yaz aylarında adetta köy nüfusu bir katına katlanıyordu.
Düşünebiliyorsunuz 40 dokuma tezgahı vardı,hepsi harıl harıl çalışıyordu.
Zoxpalıların bu emeklerinin karşılığında genelde varlıklı insanlar olduğu için para ve altın alıyorlardı.
Bazen Palu mıntıkasından gelenler Buğday,Burgul ve diger tahıl ürünleri karşılığında bu işi yapanlarda oluyordu.
*******************
Zoxpada o dönemde bu mesleği icra eden ve dezğesi olan meşhur birkaç Çulağ isminide burada anmak istiyorum.
Bu isimleri Zoxpa'da ve çevre köylerde telafuz edilen orjinal haliyle yazmak istiyorum.
Hacı Rıza Keleşun (KAYA)
Mehm Far, (Çelik)
Hüsnü Rec (Bulut)
Hem Xuş (Çelik)
Şer Far (Çelik)
Hüsnü Hesenu (Bulut)
Xuş Hebs (Gülaç)
Hacı Tahar Şeyla (Kaya)
Hacı Rıza key Muse (Yüksel)
Rızg Hesun , (Güven)
Son söz olarak,
Dokuma mesleğinin duayen köyü Zoxpa , malesef 1994 yılında devlet güçleri tarafından yakılarak boşaltılmıştır. Köyümün gecmişte bölgede sanatıyla anıldıği için konuyla ilgili derlediğim bilgileri sizinle paylaştım.
Selamlarımla
Orhan (Kaya) Zuexpayıc
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder