Kürtlerin Dıramı 1
''Şêx Tahir zekâ taşkınıdır, Şêx Mehdî zekâ şaşkınıdır''.
Tarih ipten kopup toprağa serpilen buncuk misalidir, zamanında toplamasan toprakla yoğrulur yok olup gider.
19. yy kürtler için katliam acı gözyaşı yılları olmuştur; özelillede isyanlarda isimleri öne çıkan aileler yaşamlarının büyük kısmını zülüm altında sürgünlerde geçırmişlerdir.
Kürt aydınları yazar çizerleri yaşanan trajik olaylara seyirci, sesiz kalmişlardir, yaşananları kayıt altına almamişlardir, çok az bilgi kayıtlara geçmiştir. Bu gün tarih arşivlerimiz dengbéjlerimizdir, stranlarda geçen bir çok kahramanın ismini hala yazılı kaynaklarda bulamiyoruz.
Örnek verirsek bu raportajda ismi geçen Şéx Evdırehim günümüzde kaç kişi taniyor, bir kürt gerilası olarak yılarca savaşıp şehit düştüğününden kaçımız haberdarız.
Yıllar önce dengbéj Sıddıqé bozo şéx Evdırehim üzerine söylediği bir ağıt vardı, şimdi aklımda tek şu cümle kalmiştir ''şéx evdırehim kırıne nav genıman ar berdané'' Türkçesi şeyh evdırehimi buğday tarlaların içinde çevirip ateşe vermişler.
Hep büyükler tarafından anlatıliyordu: şéx evdırehim sonuna kadar direndi teslim olmadı , sonra bir gün bısmıl ovasında çıkan çatışmada orduya büyük kayıplar verdırdı sağ yakalamiyacaklarını anlayan devlet güçleri bismilin geniş ovasındakı tüm boğday tarlalarını ateşe verdiler. Tabiki bu olayda şehit düşüp düşmediği hakında kesin kanıt yok.
Yıllardır sorup soruşturduğum bir sorunun yanıtı bulamadım, kısacada olsa bu röportajın içinde aradığım o sorunun ipucunu buldum. Ben özelıkle dengbéjlerin stranlarından geçen işimler üzerinde kafa yoruyorum. Dengbéj Ehmedé bérti'nın Yado üzerine söylediği stranda şu cümle dikatımı çekmişti '' iro dı imdada meda Heci Kolos bavé Mirzo té''.
Heci Kolos kimdir ? Nelelıdir ? Önemli bir sahsiyet olmaliki ismi strana yansımışti, stranda geçen ismi dışında hakında hiç bir bilgi yok.
Şéx Tahırın oğlu Fahredinin sohbetinde bakiyoruz ki o isim geçiyor ve Heci Kolos Gırnos'i köyünden olduğunu ve ünlü bir kürd kumandanı olduğunu öğreniyoruz.
Demeki istekli bir çalişma olursa, hala hayyata olan insanlarla ilişki kurup onlardaki bilgiler kayit altına alınırsa bir çok bilinmiyen konu aydınlanmiş olur.
Bu konuda sayın M. Malmisanıj hocaya sonsuz teşekür ederim gerçekten yoğun bir çaba gösteriyor ve neticede çok faydalı bılgıler halkımızla paylaşiyor.
Konu şéx Said ve yakınları olunca bir noktayı belirtmeden geçemem. 1977-78 yılarında Şéx Said'e atfen bir klam, stran vardı; stranın yazarı veya kime ait olduğunu bilmiyorum , ilk olarak 1977-78 de dengbéj Zaharodan dinlemiştim, aklımda kalan sözleri şöyle başliyordu: ''Miré mın . Miré mın miré mın .Felek xayine diwan xaliye nızam kani şéxé mın''.
Bu noktaya neden değindim biliyormusunuz ? Bundan bir kaç yıl önce saygı duyduğum bir dengbéımız bu parça kendi bestesiymiş gibi aylarca tv ekranlarında reklam yaparak miré mın adıyla kaset çıkardı. Emeğe saygılı olmak gerekir, yoksa kürt halkının sert eleştirisine maruz kalacaksınız hunermendlerin dikatine..
Sayın malmisanıj'ın röportajına geçmeden kısa bir açıklama gereği duyuyorum.
röportajda ''Yadı began'' olarak geçen Yado beganlarla hiç bir akrabalık bağı yoktur, Yado zıkté aşıretinden olup ''Yad ewas. Yad mehmud ewas. Yado'é dımılı ve Yadin paşa isimleriyle nam yapmiştir.
Kanun kaçakları arasında Hesené began'dan söz ediliyor,Hesé began 1925 isyanın bastırılmasıyla aynı yılın yaz aylarından devlete teslım olup karşı cepheye çalışmiştir ve Yado'yu ortadan kaldırmak için çok oğraşmiştir, konu hakından Yadoun dava arkadaşlarından Gılbeli Ehméd nehm'ın ağzından (1974) bir zat dinledım. Değirmendeki gurubun içinde hesé beganın olmadığını düşünüyorum.
Röportajda önemli bilgilerın olduğunu ve bazı şahsiyetlere ait resımleri ilave etmekten fayda var diye düşünüyorum... Yasin bayanay
Kitabı yazıldı bazı hunharların dünyada ama Deli Fikri'nin kitabı yazılmadı henüz görüyor musun Pîran! Onunla korkutularak uyutuluyorsa da çocuklarımız Deli değildi Deli Fikri. Ola ki insan kasabı, ola ki bir sadist, ola ki kemalistti ama deli değildi Deli Fikri inan.
Hangi deli öldürebilmiş bunca insanı? Yazıya dökülen sözlü tarihimiz çok azdır. Eğer yazıya dökülürse bunun modern tarihimize büyük katkıları olur. Yaşlılar, bildiklerini, anılarını ve deneyimlerini yazmazlarsa, ya da onlarla konuşulup bunlar yazıya dökülmezse, öldüklerinde onlarla birlikte bildikleri, anıları ve deneyimleri de toprağa gömülür. Yazık olur. M. Malmisanıj
RÖPORTAJ
Şêx Tahir'in oğlu Fexredîn ile Temmuz ayında [2005] konuştum. Ehmedê Dirihî ile Fexredîn'in oğlu M. Tahir bu sohbetimiz esnasında bizimleydiler. Onlar da zaman zaman bazı konularda düşüncelerini söylediler.
Kişi olarak tarihi sever ve olanaklarımın elverdiği oranda tarihsel konuları okur, sorarım. Şêx Tahir'in oğlu Fexredîn ile sohbetimizden sonra, tarihe olan ilgime rağmen kendi yöremin tarihini bile henüz yeterince bilmediğimi anladım.
Belki bazı okuyucular da bu röportajı okuyunca kendi bilgileri konusunda aynı kanıya varırlar.
Adından anlaşıldığı gibi, kendisiyle konuştuğum Fexredîn Dayı, Şêx Tahir'in oğludur. Şêx Tahir ise Şêx Seîd'in kardeşidir. Röportaj boyunca Şêx Seid'in diğer iki kardeşi olan Şêx Mehdî ve Şêx Evdirehîm'in adları sa sık sık geçecektir.
Bunlardan Şêx Tahir 01.01.1970'te, Şêx Mehdî 28.04.1969'da ölmüşler. Şêx Evdirehîm 1938'de şehit düşmüş (1).Belirtmem gerekir ki Şêx Tahir'in oğlu Fexredîn ve onun oğlu M. Tahir'in şiveleri de dikkat çekiciydi. Konuştukları Kırmancca (Zazaca), şive olarak belli bir köyün veya ilçenin şivesi değildi. Bunun nedeni, onların farklı yörelerle ilişkilerinin olmasıydı ve bu husus, şivelerine de yansıyordu.
?: Fexredîn Dayı, hangi tarihte doğmuşsunuz?
Fexredînî Şêx Tahirî: Ben 1929 yılının onbirinci ayında, Pali'nın (Palu'nun) Xoşmat köyünde doğmuşum. Xoşmat, esasen eski bir Ermeni köyüdür. Orada çok arazi vardı, Şêx Seîd Olayı'ndan birkaç yıl sonra, 1928'de af çıktı. Aftan sonra devlet, büyüklerimize; Gelin rahat durun, sesinizi çıkarmayın, bunun karşılığında size arazi ve mülk verelim dedi. Bizimkiler de ;olur dediler. Baxîn Köyü'nde Şêx Mehdî Efendî'ye yer verdiler. Baxîn de eski Ermeni köyüdür.
?: O köy de Pali'ya mı bağlıydı?
Fexredînî Şêx Tahirî: Evet. Sîrin Köyünü de Şêx Evdirehîm Efendî'ye verdiler.
?: Sîrin hangi köye yakındı?
Fexredînî Şêx Tahirî: Weşîn Köyü'ne. Xoşmat'ta bize on yedi parça arazi verdiler. Her parça yaklaşık olarak on ölçek tahıl ekilebilecek büyüklükteydi.Orada dört yıl kaldık. Dört yıl boyunca babam orada çiftçilik yaptı, tarımla uğraştı. Amcam Şêx Evdirehîm Sîrin'deydi. Daha sonra orada olay çıkardı.
?: Ne olayı?
Fexredînî Şêx Tahirî: Olayını sana anlatayım. Yirmi-otuz arasında bellibaşlı ünlü kanun kaçağı vardı. Mesela Zaza Huso, Hesenê Began, Weşinli Hecî Talib filan gibi. Bunlar Sîrin'e geliyorlar.
?: Zaza Huso nereliydi?
Fexredin:Onun köyünün adını şu anda hatırlamıyorum
Ehmedê Dirihi: Biz Zaza Husoya Husî Wasmûnûn deriz, onun Wisi Wasmûnûn adında bir yeğeni varmış, birliktelermiş.
Şéx Said'ın kardeşi Şéx Evdırehim 1938 de Şehit düştü.
Büyüklerine söyle; Şéx Evdırehim asla teslim olmaz!!!
Fexredînî Şêx Tahirî: Bu kanun kaçakları kalabalıktılar, çoktular. Devlet, Şêx Evdirehîm bu kanun kaçaklarını himaye ediyor diyordu. Qerebegan'dan >15-20 kişilik bir jandarma müfrezesini Şêx Ewdırehîm'in üzerine yolluyorlar. Amaçları onu yakalamak.Kêdaglı Qere Elî ve Mus vardı. Bunlar, tabir caizse cahş'tılar, çeteydiler. Önlerinde bunlar olmak üzere müfreze Sîrin'in yukarısına geliyor.
Şêx Evdirehîm dürbünle bakıyor, müfrezeyi ve beraberindeki Qere Elî ile Mus'u (Musa) görüyor. Sîrin'in aşağısında bir değirmen var, o sırada kanun kaçaklarının hepsi o değirmendeler.
Dayımız Mela Hesenê Kurdî (Hesen Hişyar) vardı, o da kanun kaçaklarıyla berabermiş.
?: Evet, Hesen Hişyar yazdığı kitapta bu olayi anlatıyor.
Fexredînî Şêx Tahirî: Tahminime göre bu olay 1933 yılında oluyor. Şêx Evdirehîm'in oğullarından Zilkîf, o zamanlar herhalde henüz on yaşındadır. Şêx Evdirehîm, oğlu Zilkîf'e ;Değirmene git ve onlara jandarmaların köyün yukarısında olduklarını söyle der. Şêx Evdirehîm, müfreze Zilkîf'e bir şey yaparsa niyetleri kötü demektir diye düşünüyor.
Zilkîf gider gitmez bunlar silah sıkıyorlar, kurşunlar isabet etmeyip ön tarafına düşüyor. Zilkîf zar zor değirmene giriyor, Şêx Evdirehîm de mevzi alıyor ve onlara silah sıkmaya başlıyor. Çatışma oluyor. Qere Elî, Mus (musa) ve iki-üç jandarma o çatışmada öldürülüyorlar. Devlet zaten bahane arıyordu.
Tahir: Birşey söyleyebilir miyim?
?: Buyur, söyle.
M. Tahir: Daha önceleri babamın ve başka kişilerin bana söylediğine göre, Şêx Evdirehîm o sırada damın üzerinde bulunuyormuş. O evin içinde bir dut ağacı varmış. Dut ağacı kurumamış, tam evin içindeymiş, dalları damın üzerine geliyormuş. Demek ki evi, ağacın gövdesi içerde kalacak biçimde yapmışlar. Şêx Evdirehîm, damın üzerinde bu dut ağacının gövdesine dayanarak nişan alıyor, onlara sıkıyor ve köyün yakınında bir taşın arkasında mevziye yatmış olan Qere Elî'yi vurup öldürüyor. Pali'nın Guma köyünden Mela Îbrahîm vardı, o çatışmayı görmüştü. Kendisi bana, Şêx Evdirehîm, çatışma boyunca damın üzerindeki o mevziden ayrılıp aşağı inmedi demişti. Mela Îbrahîm, Ben yirmi yaşlarındaydım, beni alıp beraber götürdü demişti.
Fexredînî Şêx Tahirî: Ondan sonra 1933'te, devlet İskan Kanunu çıkardı. Bizim sürgünden haberimiz yoktu. Büyüklerimiz rahatlıkla silahlı dolaşıyorlardı. Babam, amcam Şêx Mehdî ve Şêx Evdirehîm ve diğerleri Pali (Palo)ya ve köye silahlı gidip geliyorlardı. Yani biz serbesttik. O sırada Elezîz valisi Cemal Bardakçı, Pali kaykamına telefon ediyor ve Şêx Tahir ile Şêx Mehdî'yi bana yolla diyor.
Şêx Mehdî, bu işlerde biraz daha hassastı. Babam ona Vali bizi çağırıyor deyince, diyor ki Sen git, ben gelmiyorum. Babam neden? diye sorunca. Şêx Mehdî Niyetleri kötü, niçin ikimiz birlikte gidlim? Diyor. Sonuçta babamla Şêx Mehdî, atlara binerek birlikte Elezîz'e, valinin yanına gidiyorlar.
Vali onlara kahve fîlan ikram ediyor ve sohbetten sonra diyor ki: İstemiyerek söylüyorum ama bu Atatürk'ün emridir. Şêx Mehdî babama, Ağabey sana demedim mi? Ondan sonra bizi sürgüne gönderdiler.
Devlet güçleri bize el atınca Şêx Evdirehîm Efendî meseleyi anladı ve arkadaşlarını alarak Suriye'ye gitti. Zaten Şêx Evdirehîm her zaman dağda silahlı dolaşıyordu ve tetikte idi. Çünkü devlete güvenmiyordu. Babamla Şêx Mehdî o zaman köyde kalıyorlardı; çiftçilik ve hayvancılıkla uğraşıyorlardı, diğer köylüler gibi olmuşlardı fakat Şêx Evdirehîm devletçe aranan kanun kaçaklarını besliyordu. Devlet yetkilileri, Sana köy ve arazi verdik, buna rağmen durmuyorsun diyorlardı. Fakat o yine arananları besliyordu.
?: Elezîz Valisi, Sîrin Çatışması'ndan önce mi, sonra mı Şêx Tahir ile Şêx Mehdî'yi çağırdı?
Fexredînî Şêx Tahirî: Şêx Evdirehîm Amca, o çatışmadan sonra teslim olmamıştı. Eş ve çocuklarının tümü köyde kalmıştı. Üç tane eşi vardı.
?: Sizin babanızın kaç tane eşi vardı ve nereliydiler?
Fexredînî Şêx Tahirî: Babamın dört tane eşi vardı, dördü de sürgüne gönderildi. En büyüğü Asîya Xanim, Serdêli Şêx Mehemed Efendî'nin kızıydı. İkincisi Amîna Xanim, Dara Hêni ağalarından birinin kızıydı, Kuparlıydı. Benim annem olan üçüncüsü yine Serdêliydi ve Hesenê Hişyar'ın amcasının kızıydı. Dördüncüsü ise Roticonlu, Derê Nehalıydı. -Roticon Dara Hênî'ye bağlıdır.
?: Bu dört eşten kaç kardeştiniz?
Fexredînî Şêx Tahirî: Yirmi altı kardeştik. Bunlardan on dördü ölmüş, on ikisi sağdı.
?: Sürgün esnasında kaç erkek, kaç kız kardeştiniz?
Fexredînî Şêx Tahirî: Biz üç erkek kardeştik: Zilkîf, Necmedîn ve ben Fexredîn. Ben dört yaşındaydım, Necmedîn benden büyüktü, Zilkîf ise zaten evliydi. Kızkardeşlerim ise Sidîqe, şimdi İzmir'dedir. Fatma Almanya'dadır. Üçüncüsü olan Rabia, Tahsin Ekinci'nin eşidir. Dördüncüsü Feyziye'ydi. Biz üç erkek ve beş kızkardeş sürgün öncesinde vardık. Demek ki bir erkek kardeşimiz ile üç kızkardeşimiz de Trakya'da sürgünde doğmuşlar. Kardeşim Bahadîn benden küçüktü, kalp krizi sonucu öldü.
?:Siz kendiniz sürgün edilişinizi hatırlıyor musunuz?
Fexredînî Şêx Tahirî: Hayal meyal hatırlıyorum. Mersin'i, gemiyi falan hatırlıyorum.
?: Sürgüne gidiş günlerinden başkaca neleri hatırlıyorsunuz?
Fexredînî Şêx Tahirî: Bizi Xoşmat'tan alıp getirdiklerini hatırlıyorum. Bizi ve Şêx Mehdî'nin ailesini oradan Dîyarbekîr'e getirdiler. Şêx Evdirehîm'in ailesini de Pîran'dan alıp getirdiler ve hepimizi bir binaya yerleştirdiler. Şêx Mehdî'nin o zaman iki oğlu vardı: Husamedîn ve Hîşyar.
?: Ferat henüz doğmamış mıydı?>
Fexredînî Şêx Tahirî: Hayır, Ferat Trakya'da doğdu.
?: Şêx Mehdî'nin kaç eşi ve çocuğu vardı?
Fexredînî Şêx Tahirî: O zaman bir eşi vardı. Diğer eşi Fatma hizmetçileriydi, onunla sonra evlendi. Oğulları: Husamedîn, Hîşyar, Ehmed ve Ferhat. Husamedîn'i biliyorsun, sonradan Pîran belediye başkanı oldu. Hîşyar ve Ferat öğretmendiler. Hîşyar, sen Pîran'da iken orda değil Xulaman'da idi. Ehmed şimdi Mersin'de kalıyor; gözlerinden rahatsız.
Biz yeniden sürgün konusuna dönelim.
Fexredînî Şêx Tahirî: Hepimizi Dîyarbekîr'e getirdiler. İki ay sonra >Elezîz'e geri götürdüler. Elezîz'den de alıp sürgüne gönderdiler.
?: Şêx Evdirehîm'in eşlerini de sürgüne gönderdiler mi?
Fexredînî Şêx Tahirî: Evet, iki eşini, yani Zora ve Medîne Xanimı. Daha önce de belirttiğim gibi, onun üç eşi vardı. Medîne Pîranlıydı. Pîran'da Axan (Ağalar) diye bilinen ailedendi, bu aileden olan Axa ile Ubeyd'in kız kardeşiydi. Zora Xanim, Pali'ya bağlı Meman Köyü ağalarından birinin kızıydı. Zibeyde Xanim da Kuçuk Efendî ailesine mensuptu.Zora Xanım'ı köyden alıp Pîran'a, ordan da Dîyarbekîr'e götürmüşlerdi. Çok değerli bir hanımdı. Bir yüzbaşı Haydi diyor. O nereye? diye soruyor. Yüzbaşı Sizi Dîyarbekîr'e götüreceğiz diyor. Zora Xanim Tamam, geliyorum deyince, o da Haydi öyleyse diyor. Bunun üzerine Zora Xanim yüzbaşıya diyor ki: Beni yayan mı götüreceksiniz? Benim kim olduğumu biliyor musunuz? Ben Şêx Evdirehîm'in eşiyim! Ben, bâbâ ve ecdadımdan yayan yolculuk etmedim, buradan Dîyarbekîr'e nasıl yürürüm? Sonunda gerçekten yüzbaşı onu atlı olarak götürmüş.
M. Tahir: Pîran'da Sabri adında bir subay varmış. Demek ki biraz merhametli biriymiş. Şêx Seîd Olayı'ndan sonra Pîran merkezinin kontrolü bür süre onun elindeymiş. Pîran çevresinin kontrolü ise Delu Fikri'nin elindeymiş. Biliyorsun Deli Fikri çok zalimmiş. Pîranlı birçok yaşlı kişiden duydum, Pîran'ın yakılmasını bu Sabri Bey engellemiş. O olmasaydı Deli Piran'ı yakardı diyorlar. Sebri Beg, Şêx Evdirehîm'in bu eşini Xiraba'da yakalıyor fakat ata bindiriyor. Bu Şêx Evdirehîm'in eşidir, bir bayandır, yazıktır diyerek ata bindirip Dîyarbekîr'e getiriyor. Dîyarbekîr'de onu hapse atıyorlar. Küçücük kızı da beraberindeymiş. O kız çocuğu Dîyarbekîr'de hapishanede ölüyor. Düşün ki o kız ölüyor ama üç gün kefenleyip defn etmiyorlar, o çocuğun ölüsü üç gün annesinin yanında hapishanede kalıyor!
Sürgüne gidişi anlatıyordunuz?.
Fexredînî Şêx Tahirî: Bizi Malatya'ya kadar at arabasıyla filan götürdüler. Malatya'dan trenle Mersin'e götürdüler. Mersin'de Kürt hamallar vardı, bize biraz yardım ettiler. Meyve ve sebze getirip veriyorlardı; ordaki Türkler çirkin davranıp Bunlar Kemal'in askerlerine karşı gelmiş, nasıl bunlara yardım edersiniz? Diyorlardı. Mersin'den gemiye bindik. Acayip bir gemiydi. Şimdikiler gibi süraatli değildi. Dilenci gemisi derler; her limanda yük bindirip indirirler filan. Biz on beş gün denizde yolculuk ettik. Hâlâ hatırlarm, gemide bir adam vardı, sürekli kusuyordu. Nedenini sordum, gemi çarpmış dediler. Velhasıl bizi götürüp Tekirdağ'da indirdiler. Orada ailemizi Tekirdağ'ın Şarköy, Malkara, Saray ve Hayrabolu ilçelerine dağıttılar.
Şêx Evdirehîm'in iki eşini, yani Zora ile Medine'yi biribirinden ayırdılar. Birisini Mürefte Nahiyesi'nin merkezine -Mürefte o zaman Şarköy İlçesi'ne bağlıydı-, diğerini de Mürefte'ye bağlı Kirazlı Köyü'ne sürdüler.
Bizi Malkara İlçenin merkezine verdiler. Büyük kardeşimiz Zilkîf'i bizden ayırıp Saray'a yolladılar. Zilkîf o zaman evliydi. Önce bizi de bir köye göndermek istemişler. Babam Ben merkezde kalmak istiyorum demiş, onlar da razı olmuşlar.
O zamanlar Malkara'nın nüfusu beş bin kadardı.Şêx Mehdî Efendî'yi de Hayrabolu'ya verdiler. Bizimle onlar arasında dokuz saatlik bir yol vardı. Bizden bir yıl sonra, Şêx Elîrizagili Kırklareli'nin Vize İlçesi'ne bağlı Sergen Nahiyesi'ne getirdiler.
Pîran'dan Şêx Evdirehîm'in baldızı Emine, onun beyi Mehmed Çawiş ve Şêx Evdirehîm'in kayınbiraderi Sefer Axa'yı da sürgün edip Trakya'ya getirdiler.
?: Hangi Sefer Axa? Seferê Qudoy Amca mı?
Fexredînî Şêx Tahirî: Evet, Seferê Qudoy. Axa ve Ubeyd adlı iki kardeşi şehit düşen Seferê Qudoy.
?: Malkara'da kaldığınız evi hatırlıyor musunuz?
Fexredînî Şêx Tahirî: İyi hatırlıyorum. İki katlı bir evdi. Herhalde Ermenilerin eviydi. Ermenileri öldürmüşlerdi, evleri hep boştu. Çatısı tahtadan bir evdi. Tahtaları siyahlaşmıştı, çok eski bir evdi. Pencereleri camsızdı. Bir zamanlar okul olarak da kullanılmış.
?: O zaman Türkçe biliyor muydunuz?
Fexredînî Şêx Tahirî: Hayır, hayır, Türkçe ne gezer! Biz Xoşmat'tan gitmiştik. Xoşmat!ta Kırdkî (Zazaca) konuşurduk. Annem Kurmancdı, evde Kurmancî (Kurmancca), dışarda ise Kırdkî konuşurduk. Evde de bazı bacılarımla Kırdkî, bazılarıyla Kurmancî konuşurdum.
?: Niçin böyleydi?
Fexredînî Şêx Tahirî: Bazılarının annesi Kurmanc bazılarınınki ise Kırddır (Zazadır).
?: Türkçe bilmeyişinizden dolayı orada güçlük çektiniz mi?
Fexredînî Şêx Tahirî: Dur onu söyliyeyim. Daha oraya yetişir yetişmez Türkler, Kürt! Kürt! demeye, Atatürk'e karşı gelen Kürtler geldi demeye başladılar.
Bizi kovalarlardı. Hani affedersin insan nasıl köpeğe taş atarsa aynen öyle! İntibak edinceye kadar çok eziyet çektik. Kışın o evde perişan olduk. Babam gitti çiriş, kağıt ve mukavva buldu getirdi; onlarla pencereleri sıkıca kapadı. O kış soğuktan, affedersin küçük aptesimizi tutamıyorduk Bahar gelince babam Artık bu evde kalmıyacağım dedi.
?: Sürgünden önce köyde durumunuz iyi miydi?
Fexredînî Şêx Tahirî: İyiydi, Çiftçilik ve hayvancılık yapıyorduk. Geçimimiz çok iyiydi. Sürgünde birden o kötü duruma düştük. Babam Hêni'nin Serdêsinde yaşarken tapulu arazisi vardı. O tapuları beraberinde getirip hep muhafaza etti. Sürgünde onları gösterip Bakın ben ülkemde mal mülk sahibiyim diyordu. Yani bize sürgünde verdikleri bedelsiz değildi.Sürgün edildiğimizde babamın yüz-yüzelli altını vardı. Yılda yaklaşık olarak on tanesini bozdurup, tahıl filan satın alırdı, geçinirdik.
Babam başka bir ev kiraladı, o ilk evden çıktık. Boxuz adında bir Ermeni'ye komşu olduk.Serkis adında Ermeni bir doktor vardı. Çok iyi bir insandı. Bize çok iyilikleri dokundu. Bütün hastalarımızı tedavi ederdi.Yeni evimiz dört odalıydı. Her odada babamın bir eşi kalıyordu. Ev sahibesi ihtiyar bir hanımdı. İkide bir, Nedir bu, lank lank kapıları vuruyon, bizi rahatsız ediyon! Derdi. O kışı o evde geçirdik; sonra babam başka bir ev buldu. Bu ev eski fakat çok güzeldi. Yeni kurulmuş bir mahallede idi. Bahçesi de vardı. Üç katlıydı ve büyük bölümü ahşaptı, çok az bir bölümü de taştan yapılmıştı. Sürgündeki üçüncü evimizdi. Bahar gelince, babam o evi yıkıp yeniden yaptı; evi güzelleşti. On iki yıl o evde kaldık.
?: Orada mı okula başladınız?
Fexredînî Şêx Tahirî: Okul okumadık ki! Orada hiçbirimiz okula gitmedik.
?: Niçın? Okul mu yoktu yoksa siz mi gitmediniz?
Fexredînî Şêx Tahirî: Okul vardı. Babam kızmıştı, Kemal'in mektebine göndermiyeceğim diye inat etti. Evde okuduk. Babam bize ders veriyordu. Hem Arapça, hem Türkçe. Türkçeyi çabuk öğrendik. Ben, hem babamdan hem de sokakta yazı yazmayı öğrendim.
Babam evde Türkçe konuşmamıza müsaade etmezdi. Direktif verirdi, Dışarda ne kadar Türkçe konuşursanız konuşun, serbestsiniz, fakat evde kendi dilinizi konuşun derdi. Yoksa dilimizi unuturuz. Evin içinde tek kelime de Türkçe konuşursanız kabul etmem!
?: Ne zamana kadar orada sürgünde kaldınız?
Fexredînî Şêx Tahirî: 1933'te gittik, 1947'de af çıktı, ülkeye geri döndük. Yani on dört yıl yedi ay sürgünde kaldık.
Af çıktığı zaman, ben burdaydım. Aftan önce, Haziran ayında kaçak olarak ülkeye gelmiştim.
?: Nasıl geldiniz?
Fexredînî Şêx Tahirî: Kaçtım, geldim.
?: Trenle mi geldiniz?
Fexredînî Şêx Tahirî: Evet, trenle. Aslında ben iki defa kaçtım. 1945'te annemi getirip Çêrmûg Kaplıcası'na götürdüm.
?: Dîyarbekîr'in Çêrmûg'u mu?
Fexredînî Şêx Tahirî: Evet. Henüz on beş yaşındaydım. Açıkgözdüm. Babam kabiliyetli olduğumu anladı. Biz orada zor geçiniyoruz, burada dost ve ahbaplar biraz yardım ediyorlar filan. 1946'da tekrar geldim. burada bir olay anlatayım. Malkara'da bir Domuzcu Ahmet Efendi vardı. Onun bir oğlu vardı, adı şimdi aklıma gelmiyor; bizi çok severdi. Temiz bir çocuktu. Bir de Qadoy Ela adında Dêrik'ten [Dêrika Çiyayê Mazî'den] biri vardı. Evdirehman, Kemal ve Bedirxan adında üç oğlu vardı. Onların bir kardeşleri sonraları Dêrik'te belediye başkanı oldu, birkaç yıl önce öldü. Soyadları Mercan'dır. Bu Dêrikliler de sürgün olarak Malkara'ya gelmişlerdi. Çok cesurdular. Zaten onlar oraya ulaşınca biz kurtulduk. Bizim hamimiz oldular. Bir gün Dêrikli Kemal, Domuzcu Ehmed'in bu oğlunu dövdü. Ondan para istemiş, vermeyince dövmüştü. Evdirehman mülayimdi fakat diğer iki kardeşten orada herkes korkardı. Malkara'da onlar nara atıp bağırınca, başçavuş da korkudan sesini çıkaramazdı.
Bütün Malkaralıların anasını s... diye küfrederlerdi. Sinema ilçeye yeni gelmişti. Bir gün ben ve Domuzcu Ahmet Efendi'nin oğlu sinemada film izliyoruz. Film de Atatürk'ün seyahati ile ilgili. Atatürk'ün Dîyarbekîr ziyareti filan. Atatürk Maden'e Dîyarbekîr'e filan gitmiş; filmde oralar gösteriliyor. Yakında oraya gideceğim dedim. Boş bulunup öyle dedim. Gerçekten de iki-üç gün sonra gideceğim. Gidersen seni şikayet ederim dedi. Niçin o sözü söyledim, keşke söylemeseydim diye düşündüm. Ona kızdım, güzel bir park vardı, gidip orada yalnız başıma oturdum. Baktım o da arkadaşlarıyla gelip biraz ötede bir yere oturdu. Dedi ki: Akşam bir şey söylemiştim. Sakın ciddiye almıyasın. Gidip gitmeyeceğin beni ne ilgilendirir İtiraf etmek gerekir ki o ilçenin halkı çok iyiydi. Önceleri biraz kötülük yaptılar fakat sonra babamın bilgili bir insan olduğunu görünce bize çok iyi davrandılar. Babam aftan sonra ülkeye dönünce, belediye reisi ile halktan 400-500 kişi ortak imzalı telgraflar göndererek Seni bu kaza istiyor. Boşlukta kaldık, gel buraya dediler. Babam onlara gönderdiği cevapta ; Çok teşekkür ederim, burası memleketim, oraya gelmiyeceğim dedi. Orada, İkinci Dünya Savaşı sırasında babam günü gününe savaşı takip eder, onlara haberleri aktarır, yorumlarda bulunurdu. Radyo ve gazeteleri babamdı.
?: Şêx Mehdî Efendîgili Hayrabolu'ya sürgün ettiklerini söylemiştiniz. Onlarla görüşür müydünüz?
Fexredînî Şêx Tahirî: Biz de eziyet çektik ama Şêx Mehdî daha çok eziyet çekti, çok perişan oldu. Biz yine çalışıp geçiniyorduk. Ama o daha yoksuldu. Çalışacak kimsesi yoktu. Büyük oğlu Husamedîn askere gitmişti.
?: Siz ne iş yapıyordunuz?
Fexredînî Şêx Tahirî: Gazete bayiliği yapıyorduk. Babam bir gün İstanbul'a gidiyor. Orada Cemal Bardakçı'yı görüyor. Daha önce de sana bahsetmiştim, Cemal Bardakçı sürgün eildiğimiz esnada Elezîz valisiydi. Sonra emekli olup İstanbul'a yerleşmişti. Orada Babacan adında haftalık bir gazete yayımlıyordu. Kendisi aynı zamanda gazetenin başyazarıydı da. Babam İstanbul'da onu görüyor ve Bizi sürgün ettin, geçimimizi sağlıyamıyoruz diyor. O da Size gazetemi yollayayım, orada satın, kaç tane satılırsa ona göre ücretinizi öderiz diyor. Malkara halkı çoğunlukla Köroğlu gazetesini okurdu. Köroğlu da haftalıktı. Bize yüz tane Babacan gelirdi, ben satardım. Bu işin maddi olarak bize faydası oldu. Malkaralılar Yahu Köroğlu getirip sat derlerdi fakat biz Babacan satardık. Çocuklar Babacan'ı, kim öldürdü o sıçanı? Derlerdi. Günlük gazeteleri de getirirdik: Cumhuriyet, Son Posta, Vakit... Onları da satardık.
?: Bize Şêx Mehdî'den bahsediyordunuz, isterseniz devam edelim.
Fexredînî Şêx Tahirî: Haa, Şêx Mehdî Amca'dan bahsediyorduk. Bir gün babam Gidip Mehdî'yi görelim dedi. O zaman bir eşeğimiz vardı. Babam eşeğe bindi, ben de yaya; gittik. Sanırım Hayrabolu bize 45-50 kilometrelik uzaklıktaydı. O zaman araba yoktu. Ne Hayrabolu'ya, ne Uzunköprü'ye ne de Şarköy'e araba yoktu. At arabasıyla veya hayvanla gidilirdi. Şêx Mehdî Amca'nın evine gidip orada yaklaşık olarak on gün kaldık.
Bir gün, nasıl oldu hatırlamıyorum, Şêx Mehdî'nin oğlu Hîşyar Türkçe bir şeyler söyledi. Bunun üzerine Şêx Mehdî gözlüklerini takıp bana Duydun mu? Hîşyar Türkçe konuştu! dedi. Hîşyar'a Türkçe konuşmanın cezasının olduğunu bilmiyor musun? Bir saat tek ayak üzerinde duracaksın. Yarım saat sağ, yarım saat sol ayak üzerinde dedi.
Benim elime de ufak bir çubuk verip Sen de başında bekleyeceksin, ayağı yere değmeyecek! Parmakları yere değerse bu çubukla vuracaksın! Beni infaz memuru yaptı! Hîşyar mecburen tek ayak üzerinde durmaya başladı. Mehdî amcam çok sinirliydi, kızdığı zaman kimse korkusundan sesini çıkaramazdı. O karşıda gazetesini okuyordu. Ben kaç defa vurdum, sonunda Mehdî Amca baktı ve Bu defa seni af ediyorum ama bir daha olmayacak!
Şêx Mehdî Amca çok gazete okurdu. Parası olsun olmasın mutlaka günlük gazete okurdu. Benim babam onun kadar okumazdı. Bir süre Şarköy'e gittik. Babam bizi yolladı. Şêx Zilkîfgil daha bir perişandılar. Çiftçiydiler.
?: 1946'da ikinci defa devlet yöneticilerinin bilgisi dışında Malkara'dan ülkeye döndüğünüzü söylemiştiniz. Demin bahsedecekken, yarım kaldı. İstreseniz o dönüşünüzü anlatınız.
Fexredînî Şêx Tahirî: Trenle Dîyarbekîr'e geldim. Trende çok güçlük çekerdik, çünkü trenle asker sevkiyatı da yaplıyordu, içinde boş yer olmazdı. Tren yolculuğum üç gün üç gece sürmüştü. Çok yorgun düşmüştüm. Dîyarbekîr'e varınca Çarşiyo Veşate'de bir kahvehaneye gittim. Bir çay içip sırtımı duvara dayadım; uyumuşum. Biliyorsun Dîyarbekîrliler biraz kaba olurlar; biri gelip Qax [kalk] ulan burası otêl mi? Git otêle! dedi. >Hasan Paşa Hanı'na gittim, iki lira ödeyerek bir gece orada yattım. O hanın gözleri birer otel odası gibiydiler. Zaten otel pek yoktu. Balıkçılarbaşı'ndaki Çiçek Palas en lüks oteldi. Onun bulunduğu yerde şimdi Vakıfbank'ı inşa etmişler.İkinci gün garaja gittim. Garaj Dağ Kapısı'ndaydı, ağabeyin Hüseyin'in bürosuna yakındı. Garajda Licêli Mehmet Dündar'ın kardeşi vardı. Pek milliyetçi biriydi. Orada beni Hêni'ye kadar götürmeleri için beş lira ödedim. Hêni'ye, dayılarımın evine gideceğim. Arabaya binip gittim ama Hêni'nin içine girmek istemedim. O zamanki kıyafetim biraz batı tipiydi; jandarmalar görseler bu neyin nesidir diye şüphelenebilrlerdi. Hêni'nin Cumayîg Köyü'nün aşağısında indim. Teyzemin bir kızı Cumayîg'de evliydi, adı Fatma Allah rahmet eylesin-. Onun evine gittim. Artık kısa keseyim. Beş-altı ay ülkede kaldım. Dara Hênî'ye, Solaxan'a, Varto'ya kadar gittim. Oralarda bize yardım eden dostlar vardı, onların yanına gittim. Bu arada iki yerde ihbar edildim: Licê belediye başkanı Ebdulhemîd'in Qasim Çawuş adında bir kardeşi vardı, bizim köyden evliydi. Bizim köyde kalıyordu. Soyadları Tekin'dir. Kardeşine Şêx Tahir'in oğlu gelmiş buralarda dolaşıyor. O da kaymakama haber gönderip Şêx Tahirin oğlu sürgün yerinden gelmiş, burda para topluyor diyor. Bunun üzerine bayram gecesi, bir çavuş ile iki jandarma köye geldiler. Ben şüphelendim ve o gece köyde kalmayıp Gomey Saxata'ya gittim. Saxata, Licê'nin bir mezrası olup Serdi'nın aşağısında ve Dêrqam Köyü'ne yakındır. Serdi'de arazimiz vardı. Gomey Saxata da bizimdi. Oradaki arazimizi gizlice icaraya vermiştik. İcara verdiğimiz arazinin gelirini toplamak istiyorum. Orada, aslen Ermeni olup sonra Müslümanlığı kabul etmiş olan bir adam vardı. Bir kahya gibi babamın mal ve mülkünü yönetiyordu. Mihê Mahmudî'nin evine gittim. Mihê Mahmudî çiftçiydi. Ordayken teyzemin oğlu Sidîk geldi. Peşimden gelmiş. Ağlamaklı bir şekilde dedi ki: Seni şikayet etmişler, jandarmalar babamı alıp götürdüler. Sakın köye gelmeyesin!. Şafak vakti uyandım. Bayram günü, herkes bayramı kutluyor; ben yoldayım. Comela'ya gittim. Kürtlük işte. Sofra kurmuşlar. Penderuti (penduriti) gibi en güzel yemeklerini ortaya koymuşlar, fakat boğazımdan geçmiyor. Çünkü bayram keyfim bozulmuş, yalnız başıma yabanda dolaşıyorum.Comela'nın muhtarı Hecî Emîn, babayiğit birisiydi; elleri kocamandı, iriyarıydı. Hecî Emîn kaymakam ile yüzbaşının köye geleceklerini söylediklerini belirtti. Aslında onlar başka bir nedenle köye gelecekler. Fakat devlet görevlilerinden söz açılınca, ben Artık bu köyde kalmaycağım dedim. Biraz yemek yiyip yola koyuldum. Licê'nin Xana Kela Köyü'ne gittim. Sonra, yine Licê'nin bir köyü olan Marke'ye gittim. Marke, adeta sınırın dışındaydı. Kürdistan'ın başka bir şehriymiş gibi. Markeliler cesurdular, orada fesatlık yoktu; bizi çok severlerdi. Muhtarları da iyi bir insandı.
Marke'den Botîyan'a, Mistan'a, Murtezan'a gittim. Bu üç köy halkı eskiden beri aşiret mensubuydu, bize çok bağlıydılar. Emer Axa'nın (Emê Faroy'un) Kaxkîg adındaki köyünün yukarısında Remware var. Remware Ehmê Husî'nin köyüdür. Şêx Seîd Olayı'ndan sonra, aranan kişiler dağlardaydılar. Ehmê Husî de aranıyordu. Pişarî ailesindendi.
Teslim olmuyordu. Devlet köylüleri sıkıştırıyor, kısmen parayla kısmen de zorlayarak. Velhasıl köylüler Ehmê Husî'yi öldürmeden [devletin elinden] kurtulamayız diyorlar ve Sîwaney'de onu yakalamak için saldırıyorlar. O da teslim olmuyor ve alın size! deyip silahla karşılık veriyor. Ehm, köylülerden on bir kişi öldürdükten sonra ancak öldürülebildi. Öldürdüklerinin çoğu da akarabalarıydı.
Derlerdi ki, çavuş ölüsünün üzerine gitmiş ve ''İnsan böyle bir yiğidi öldürür ama bu kadar delik deşik etmez! Demiş''. Ben Remware'ye, Mela Selê Wisî'nin evine gittim. Köy katibinin eşi Xemse çıkıp geldi. Xemse Markeliydi. Arap asıllı olan kocası Siirt'den Solon'a (Tuzla'ya) atanmış. Înhisar yani Tekel, Marke'de tuz üretiyor; onu oraya memur olarak atamış. Xemse, imama ;Mela, bu çocuk nereli? diye sordu. O da Şêx Tahir Efendî'nin oğludur dedi. Xemse, bana da Şêx Tahir'in hangi karısının oğlusun? diye sordu. Gulî'nin oğluyum dedim. Deme be! Gulî ile kaçak olarak gümelerde birlikte çok kaldık dedi. Meğer annemle birlikte kanun kaçağı hayatı yaşamışlar. Xemse eve gidiyor ve demek ki kocasına Şêx Tahir'in oğlu oradaydı diyor. İkinci şikayet orada oldu. Bizi sevmeyen Xemse'nin kocası gidip şikayet ediyor.Bir-iki gün sonra Şiqa Tuti'de, muhtar Ehmed'in evinin salondaydım. -Bu muhtarın oğullarından Bayram Yılmaz şimdi Dîyarbekîr'de ORYIL adlı petrol istasyonunun sahibidir.- Muhtar'ın oğlu Mehmud geldi ve Biliyor musun jandarmalar senin için gelmişler, aşağıdalar dedi. Ben biraz endişelendim fakat jandarmalar Mistan'a doğru gittiler. Jandarmalar gittikten sonra Ehmed dönüp oğluna dedi ki: Mehmud, niçin Şêx'e jandarmalar senin için gelmiş deyip onu korkuttun? Bana da Babanı bu dağda dört yıl koruduk dedi.Gerçekten de Şêx Mehdî Amca ile Şêx Elîriza Efendî gittiklerinde babam burada kaldı. Dört yıl gerilla savaşı verir gibi o dağlarda yaşadı. Onların komutanı babamdı fakat vurucu güç çoktu. Emer Axay Faro, Emînê Mikî, Mehme Elî Cewahîr gibi. Bütün bunlar çok değerli insanlardı. Sonradan devlet tümünün başını kesti.Jandarmaların gidişinden sonra, ben artık gidiyorum dedim. Ehmed Yoksa korktuğun için mi gidiyorsun? dedi. Hayır, hayır, zaten işim bitti, ondan gidiyorum. Oğlunu yanıma kattı, Ulyan Köyü'ne gittim. Ulyan, Yexkîg Aşireti'nin köyüdür.
?: Şêx Mehdîgilin yanına gittiğinizi söylemiştiniz. Şêx Mehdîgil, Şêx Evdirehîmgil ve diğer arkabalarınızla kolayca görüşebiliyor muydunuz? İstediğiniz zaman görüşmenize müsaade ediyorlar mıydı yoksa yasak mıydı?
Fexredînî Şêx Tahirî: Önceleri biraz güçtü. Sonra babam kaymakamdan izin isterdi, o da verirdi. Babamın izin alması gerekirdi fakat biz çocuklar izinsiz de giderdik.Babam bir gün kendi kendine ;ben burda durmayacağım diye karar verir. Dört eşi ile sekiz çocuğunu orada bırakıp kaçar. Kaçmadan önce eve birkaç altın bırakır, bunlarla idare edin, ben Suriye'ye, Şêx Evdirehîm'in yanına gidiyorum der.
?: Hangi yıl böyle yapmış?
Fexredînî Şêx Tahirî: İyi bilmiyorum, tahminen 1935'te filan. Biz çocuklar bilmiyorduk fakat kadınlara söylemiş. Bir miktar altını da kemerine koyar, gece vedalaşarak çeker Tekirdağ'a gider. Henüz Tekirdağ'a varmadan Kürtler'in bir hıyanetiyle karşılaşır, sana onu anlatayım. İran sınırına yakın Xelıkan Aşireti var. Bunlar İran Kürdistanında çatışmışlar ve Türkiye'ye iltica etmişlerdi. Türkler de bunları Tekirdağ'a yollamışlardı. Orada arazi verip iskan ettirmişlerdi. Onların bir ağası varmış. Kürt olduğundan babam gidip o gece onun evinde kalır. Evi Tekirdağ'ın bir köyünde. Babam kaçak olduğu için arabaya da binmez, oraya yayan gider. O evde misafirken aptes almaya gider. Ev sahibi ağa, kemerindeki altınları görür. Altınları görünce niyeti kötüleşir, Bunu öldürelim de altınlara el koyalım der. Hazine bulmuş gibi!
Fexredînî Şêx Tahirî: Evet. Babam bir süre kanun kaçağı olarak yaşadığı için deneyimli; ev sahibinden kuşkulanır. Durumun iyi olmadığını, para için onu harcamak istediklerini anlar. Gece pencereden kaçıp Tekirdağ'a gider.>Tekirdağ'dan İstanbul'a, oradan Ankara'ya, sonra da Adana'ya gider. Adana'yı da geçer. Orada bazı akıllı Kürtler varmış, babama derler ki:
Efendî, şimdi nereye gidiyorsunuz?. Babam Suriye'ye gidiyorum& der.
Onlar, Şêx Evdirehîm'in iki eşi, sizin dört eşiniz, çocuklarınız >Tekirdağ'da. Aralarında erkek yok. Bu çoluk çocuğu kendi başına bırakıp gitmeniz doğru olmaz derler. Babam düşünüp taşınır, sonunda pişman olup Ankara'ya geri döner. Ankara'da birisi ona, Git Mustafa Kemal'e söyle, belki sizi af eder der. Babam düşünür ve Yahu gidip Mustafa Kemal'den af dilersem, davamdan vazgeçmiş gibi olurum. Bana yakışmaz diyerek gitmez. Çekip İstanbul'a gider. İstanbul'da, onu tanıyan bir emekli komiser ihbar edip yakalatır. Sürgün yerini niye terk ettin? diye sorarlar. Babam da rahatsızdım, doktora geldim cevabını verir. O zaman da derler ki: Niye kaymakama haber vermedin? Babam henüz dönmeden, annemi ve üvey annemi karakola götürüp ifadelerini alırlar. Babamın nereye gittiğini sorarlar. Onlar da bilmediklerini söylerler. Epey uğraşırlarsa da onlar yine bilmediklerini söylerler. Söylenenlere göre, Malkara halkı, mahalledekiler babamın gittiğini gördükleri halde şikayet etmezler. Kürtler olsa şikayet ederlerdi.
?: Şêx Mehdî de bazen yanınıza gelir miydi?
Fexredînî Şêx Tahirî: Hayır. O hiç gelmezdi, biz onun yanına giderdik. O hiç dolaşmazdı. Ne Şêx Elîriza Efendî'nin yanına ne de bizim yanımıza gelirdi. Hep odasındaydı. Çarşıya gider, gazete satın alıp eve döner, okurdu.
?: Siz kendiniz 1946 da ülkeye dönmüştünüz. Aileniz, yani anne ve babanız ne zaman ve nasıl döndüler? Döndükten sonra ne yaptınız?
Fexredînî Şêx Tahirî: Af çıktıktan sonra, babam bir Licêliye mektup yolluyor. Bu Licêli babamın baldızının oğluydu. O mektubu getirip bize verdi. Mektupta, Af çıktı, bu günlerde geleceğiz deniyordu. Ben Solaxan'a gitmiştim. Hîşyar ile dayılarımdan birine Şerefdîn Dağı'nın bir yaylasında rastladım. Hîşyar da kaçak gelmişti. Xinis'a gideceğini söyledi. Gitti, jandarmalar yakaladılar, ancak af çıktığı için serbest bıraktılar. Serdi'ye geldim. Annem de sürgünden sonra Serdi'ye geldi. Dediklerine göre, Trakya'dan Haydarpaşa'ya yani İstanbul'a geliyorlar. Biliyorsun, tren istasyonu orada. Birkaç gün orada dışarda kalıyorlar. Eşyalarını serip dışarda yatıyorlar. Trenle gelirken kompartmanda değil, kara bir vagonda kalıyorlar. Yük ve hayvanların taşındığı bir vagonda. Vagonda yataklarını seriyorlar, öylece geliyorlar. Tuvalet ihtiyaçlarını da ancak istasyonlarda giderebiliyorlar. Kardeşlerimden Necmedîn o sırada Hendek'te askerdi. Babam ona da mektup yazıyor ve diyor ki Af çıktı, trenle geliyoruz. İstanyona gel, görüşelim. İstasyonun adını şu anda hatırlamıyorum, tren o istasyona ulaşınca birkaç dakika görüşüyorlar. Sonra Elezîz'e geliyorlar. Wisif adında bir damadımız vardı, Bêrtîlerdendi. Elezîz'de bir süre bu n Wisif Efendî'nin evinde kaldık. Annem o kış Serdı'de, fakat biz Elezîz'de babamın yanında kaldık. Wisif Efendî'nin evi çok güzeldi. Bir müddet sonra, Sermayem kalmadı, evimi satıyorum dedi; baharın evimizi Pali'ya taşıdık. Annem de geldi. Pali'da, babam yıllık olarak yüz lira karşılığında meyve bahçesiyle birlikte bir ev kiraladı. Sahibi, Hemalongillerden, Elî Axa ailesine mensuptu; eskiden Sîwaney'de malı mülkü çokmuş fakat sonradan fakir düşmüştü, İzmir'e çalışmaya gideceğini söyledi.
Demek ki 1948 yılıydı. Babam bir seyahate çıkalım dedi. Kalkıp birçok köyü dolaştık. Babam dostları ve tanıdıklarıyla görüştü. Bak, Huni'den başladık ve şu köylere gittik: Xaspengı, Akragı, Kêlaxsî, Xeyd, Tawus, Warey Merg bir nahiyedir ve şimdi Dara Hênî'ye bağlıdır-, Kaxkîg. Kaxkîg, Emer Axa'nın (Emê Faroy'un) köyüdür. Orada mezarını ziyaret ettik. Babam onun için Yasin okudu ve ona seslenerek, ;Emer Axaa! Bak ben geldim dedi. Sonra Çimey Yenî ile Şemson'a gittik. Şemson'da Mela Ezîz'i gördük.
Sonra da Kürtlerin ünlü kumandanı Hecî Kolos'un köyü olan Girnosi'ya gittik. Şêx Seîd Olayı'nda Hecî Kolos çok yardım etmişti. Biz gittiğimizde kendisi vefat etmişti, kardeşlerini ziyaret ettik. Oradan Melekan'a gittik ve birkaç gün orada kaldık. Daha sonra Erzirom'a geçtik. Şêx Selahedîn Efendî'yi Tekman'a (Tatos'a) bağlı Duzordî Köyünde gördük. Ben onu ilk defa görüyordum. Babamın Erzirom'da bir tüfek, iki at ve bir dikiş makinesi satın aldığını hatırlıyorum. Babam, dikiş makinesini evlenecek olan kardeşim Necmedîn için satın almıştı. Erzirom'dan Kanîreş'e (Karlıova'ya) geldik. -O mıntıkanın adı Gonîg'dir. Kanîreş'te dişim ağrımaya başladı, babam gönülsüz de olsa bana izin verdi, gittim. Kendisi orada kaldı.Germaw'a, Sîmsor'a, sonra Madrag'a gittim. Madrag'da iken, bir Licêli de oraya misafirliğe geldi. Köylüler, Licêlilere yer yok dediler. Niçin diye sordum. Dediler ki: Hırsızlık yapıyorlar. Ben de Licêlilerin yeğeniyim ya, bunlar dayılarımdır, hırsızlık yapmazlar dedim. Böylece o da orada kaldı ve çok sevindi. Madrag'dan Dara Hêni'ye, Hecî Seîd Axa'nın evine gittim. Hecî Seîd Axa o zaman belediye başkanıydı. Bu gece nerede kaldın?diye sorunca Madrag dedim. Orada ne yediğimi sordu. Yumurta yediğimi söyledim. Bunun üzerine kurtuluşun yok dedi. Niçin? diye sordum. Madraglılar miskindirler, cüzamlıdırlar. Orada yumurta yemişsen zaten sen de cüzama yakalanırsın! dedi. Çok korktum. Sonra Korkma, bir şey olmaz; şaka yaptım! dedi. Nihayet Pali'ya geldim. Birkaç gün sonra babam da geldi. Annem, izin verirsen ben Serdi'ye gitmek istiyorum dedi. Sürgünde çok eziyet çektik. Babamın dört eşi vardı, anlaşamıyorlardı. Babam, Madem öyle, gidin. Zaten orada arazimiz var, sürün dedi. Artık biz Serdi'ye gittik. Babamın daima öğrencileri vardı. Hayvanlarını da öğrencileri besliyorlardı.
?: Babanız öğrencilerine ne tür dersler verirdi?
Fexredînî Şêx Tahirî: Kur'an, şeriat (dinsel kurallar, islam hukuku). Hatta coğrafya ve astronomi.
?: Kendisi astronomi ve coğrafyayı nereden öğrenmişti?
Fexredînî Şêx Tahirî: Sürgünde öğrendi. Babam matematiği çok severdi. Astronomiye de pek meraklıydı. Arapçada Şêx Elîriza'nın üzerine kimse yoktu, fakat bizim ailede iki alim vardı. Amcam Şêx Mehdî tarihi çok iyi bilirdi. Tarihten neyi sorsan bilirdi. Mesela Dêrey'deki filan ailenin nereden geldiğini sorsan, o bilirdi. (Dêrey, Pîran'a bağlı bir köydür.) Şaşılacak derecede bilgiliydi. Babam ise hem molla idi hem de coğrafya ve astronomiyi iyi bilirdi. Mesela harita üzerinden ölçer ve buranın Amerika'ya kaç kilometre uzaklıkta olduğunu söylerdi. Bunları Malkara'da sürgünde iken bir aleviden öğrendi. Malkara Belediyesi'nde alevi bir mühendis vardı; bilgili ve efendi birisiydi. Aleviler zeki olurlar. Bu mühendis belediyenin teknik işlerini yapardı. Babam çok meraklıydı. Onunla dost olmuşlardı. Babama cebir dersi verirdi. Babam, bilgisinden ötürü ona çok değer verirdi. Düşün ki bir gün babama, Gidip bana bir şişe rakı getireceksin demiş, babam ona bir şişe rakı götürmüş; darılmasın diye. İşte o bilimi o adamdan öğrendi. Mesele nereden açıldı? Onun öğrencilerinden bahsediyorduk. Babam bu konularda da öğrencilerine ders verirdi. Öğrencilerinden Ehmed bu şeyleri iyi öğrenmişti. Fehmî Efendî (Femîyê Bîlalî) şöyle diyordu: Şêx Tahir zekâ taşkınıdır, Şêx Mehdî zekâ şaşkınıdır. Seferberlik'te [Birinci Dünya Savaşı'nda] babam yüzbaşıydı. Harbiyede okumamıştı fakat savaş sırasında milis yüzbaşısıydı.
Dara Hênîli Hecî İsmail Axa albaydı, bamam yüzbaşı.
?: Hangi cephedeydi?
Fexredînî Şêx Tahirî: Ruslar geldiğinde, Heşek Meydanı Cephesi'ndeydiler.
?: Türkçede Eşek Meydanı derler, orada mı?
Fexredînî Şêx Tahirî: Türkçe Eşek diyorlar ama gerçek adı Heşek'tir,
Kırdkidir (Zazacadır). (Kırdkide heş ayı anlamına gelir. Orada ayılar çok olduğundan Heşek demişler. Türkler Heşek'i Eşek yapmışlar.
?: Peki, siz Pali'dan Serdi'ye geldiniz, daha sonra ne yaptınız?
Fexredînî Şêx Tahirî: Bir süre Hêni'de bir süre de Licê'nin Firdês Köyünde medresede okudum. Sonra evlendim ve Licê'ye gittim.
?: Medresede hocalarınız Kirmanc (Zaza) mı yoksa Kurmanc mıydılar? Size Kırmancki mi yoksa Kurmancki mi ders verirlerdi?
Fexredînî Şêx Tahirî: Kurmanc olan hocalarımız da vardı, Kırd olanlar da. Bazıları Kurmancki (Kurmancca) bazıları da Kırdki ders verirlerdi. Daha çok Kurmancki verirlerdi.
?: Bizim orada Şêx Seîd Olayı'na Herbê Şêx Seîdî (Şêx Seîd Harbi) derler. Pîranda Şêx Seîd Harbi başladığında babanız Şêx Tahir neredeydi?
Fexredînî Şêx Tahirî: Sen bilirsin ama ben yine de olayın başlangıcını çok kısa anlatmak istiyorum. Şêx Seîd Efendî o zamanlar Xinis'ta kalıyor. Küçükbaş hayvanları çok. Şêx Elîriza götürüp Heleb'te satıyor, oradan >İstanbul'a gidiyor ve Seyîd Ebdulqadir'ı görüyor. Seyîd Ebdulqadir ile istişare ediyorlar, örgütün durumu ve Kürtler hakkında konuşuyorlar.
Şêx Elîriza İstanbuldan Erziroma dönüp Xalit Begê Cibrî'nin evine gidiyor. Şêx Seîd de evde misafirdir. Şêx Elîriza, Seyîd Ebdulqadirın söylediklerini onlara anlatıyor. Orada Şêx Seîd, Xalit Begê Cibrî'ye diyor ki: Kemal çok bilgili ve kurnazdır. İstidrac ve ikna kabiliyeti çoktur. Ona güç yetiremezsin. Kendini koru! İstidrac, Arapça bir sözcüktür, şeytanı kuvvet anlamına gelir. Xalit Beg diyor ki: Şêx Efendî, niye onu bu kadar büyütüyorsun! Ben onun hünerini biliyorum.
Küçük görüyor. Kemal Erziroma geldiğinde, Xalit Begi görmüş. Derler ki, eşi Xalit Begin elini tutmuş, o Halit Bey sofudur, aptesi bozulur demiş.
Tabii Kemal'e raporlar gidiyor. Xalit Beg tehlikelidir, örgüt kurmuş diyorlar. Sonra aniden yakalayıp Bidlîse götürüyorlar.
[Heyderan Aşireti Başkanı olan] Kor Huseyn Paşanın mıntıkasından geçirirlerken, Xalid Beg ona bir mektup yolluyor. Tabii açıkça yazamıyor, şifreli yazıyor. Bir koyun kes, bulgur pilavı pişir; eti bulgur pilavının üzerine koy, bulgurundan adeta kan süzülsün. Bulgurun altına da kırk altın koyup bana gönder. Yani, Bana kırk tane silahlı gönder demek istiyor. Kor Huseyn Paşa cahil birisiymiş, mektubu okuyor, meseleyi anlamıyor. Bu Xalid Beg bulgurla kırk altını ne yapacak? diye düşünmüyor. Anlamıyor ve gerçekten bulgur pilavı pişirtiyor, koyun kesip etini kızarttırıyor; altına da kırk altını koyup ona gönderiyor! Xalid Beg ile Yusuf Zîya Begi götürüp Bidlîste şehit ettiler. Azadî örgütü sahipsiz kaldı. Ondan sonra liderliği Şêx Seîde verdiler. Bir gün Xinis Kaymakamı ona, İfade için seni Bidlîse göndereceğiz der. O da Kıştır, ben gidemem, ifadem alınacaksa al der. Kendisini yakalamak istediklerini anlar. Xinis'tan Şuşar'a gider. Şuşar, Tekman mıntıkasında. Orada bir kongre yaparlar.
Sonra Varto!ya gider. Alevi Kürtlerden olan Xormek Aşireti'ne mektup yazar ve der ki: Bu milli bir meseledir, kurtuluş meselesidir. Geliniz Sünni ve Aleviler birlikte hareket edelim. Xormek Aşiret başkanları bu öneriyi kabul etmezler ve Şêx Seîd'in mektubunu Gimgim (Varto) Kaymakamı'na gönderirler, yani devlete haber verirler (2). Daha sonra Solaxan'a, Çan'a Çan şeyhleriyle görüşür-, Çewlig mıntıkasına, Dara >Hênî'ye gider. Dara Hênî'de Hecî Îsmaîlgil tamam derler. Warey Merg'e gider, Licê'ye ulaşır. Fehmî Efendî (Fehmîyê Bîlalî) dava vekiliydi, avukat gibi. Kendisi Kurmancdı. Bana hep anlatırdı.
Dîyarbekîrde örgüt ona görev veriyor, diyor ki: Git, nerede Şêx Seîd Efendîye ulaşırsan söyle, şimdi dolaşmasın, durum uygun değil. Mutlaka ve derhal geri dönsün, dağlarda korunsun, zamanımız gelinceye kadar. Anlatırdı: Derhal bana rahvan bir at kiraladılar, binip durmaksızın gittim. Licê mıntıkasında, Qiledarî yakınlarındaki bir mezrada Şêx Seîd Efendîye ulaşıyor. Millet çok, kalabalıklar. Derdi ki: Tuz yedirme esnasında keçiler nasıl tuza giderse, halk Şêx Seîd Efendînin yanına öyle gidiyordu. Fehmî Efendî kalabalıkta onunla konuşamıyor, babama ve Şêx Mehdî Amcaya, Şêx Seîd Efendîyle biraz istişare edeceğiz, ne yapıp edip beni ona ulaştırın diyor.
Onlar da peki diyorlar. Licêde, geceleyin, halk dağılınca Fehmî Efendî ile Şêx Seîd konuşuyorlar. Fehmî Efendî, örgütün söylediklerini ona iletiyor, o da Tamam, ben buradan dönüp Dara Hênîye doğru gidiyorum. Oralarda kalacağım diyor. Babam, Şêx Mehdî ve Ehmed Keyay Serdi -devlet sonradan onu idam etti- çok ısrar ederler. Buraya kadar gelmişken bu gece de gel Serdide kal derler.
O da Serdiye gidiyor. Ertesi gün Salih Begê Hênî geliyor, Mutlaka Hênîye gelip benim misafirim olacaksın diyor. Salih Beg de çok değerli bir insanmış, onu kırmıyor, Hênîye gidiyor.
Bu defa Pîranlılar ve -Pîrana bağlı köylerden Qelbinliler ve Derêyliler duyuyorlar. Şêx Evdirehîm Pîrandan- önüne yüz kadar süvari katıp Hênîye geliyor. Hênî çarşısı dolup taşıyor. Hayrola? Onlar da Efendî, Pîrana gelmeni istiyoruz diyorlar. O yahu oraya gelmemin sırası değil! diyorsa da gelmelisiniz diyorlar.
Şêx Seîd, Pîrana geliyor. Pîranda vaaz veriyor. O sırada Qelbînli ve Dêranlı birkaç kanun kaçağı da oradaymış. Welî Hedikı ve birkaç kişi daha. Jandarmalar gelip o mahkumları teslim etmesini istiyorlar. Şêx Seîd Efendî de diyor ki: Misafirlerimi nasıl teslim ederim? Ben gittikten sonra yakalayacaksanız yakalayın. Kumandan Hayır, teslim edeceksiniz! Diyor. O arada kanun kaçaklarından birkaçı bulundukları evin duvarını delerek dışarı çıkıyorlar. Velhasıl Şêx Evdirehîm de müdahale ediyor ve silahlar patlıyor. Artık olay başlıyor.
Tahir: Şêx Seîd Efendî, Evdirehîmi bırakmayın! diyor. Aboy Gureyon onu engellemek isteyince Şêx Evdirehîm ona bir tokat atıp yere seriyor. O sıralar Pîran Hapishanesi Dizik'teymiş. Bazıları gidip hapishanenin kapısını kırıyorlar, Axa ailesinden Xatuna Kori da gidiyor. Birkaç akrabası hapishanedeymiş. Kapıyı kırıp hapishanedekileri dışarı salıyorlar; Xatun seviniyor, zılgıt çekiyor. Derler ki Axa ailesinden Şêxmus Axa da dama çıkıp Türkçe bilumum hücum! diye bağırmış.
?: O sırada Şêx Tahirın kendisi neredeymiş?
Fexredînî Şêx Tahirî: Serdi'deymiş. Amcam Şêx Mehdî de oradaymış. Babam, yaşça Şêx Mehdî Amcadan büyük fakat Şêx Seîd Efendîden yaklaşık olarak yirmi yaş küçüktür. Babamla Şêx Seîd'in annesi aynı değil. Babamın annesi ile babası vefat edince, babam Şêx Seîd Efendîye Ağabey, bize izin ver buradan gidelim der. Şêx Seîd niçin gidiyorsunuz? diye sorunca, Gitmek istiyoruz, çıra çıranın yanında aydınlatmaz cevabını verir.
Bunun üzerine Şêx Seîd, Dara Hênîli Hecî Îsmaıl Axa ya bir mektup yazarak Kardeşlerim oraya geliyorlar, ilgilen der. Henüz Seferberlik başlamamış. Babamla Şêx Mehdî oraya giderler. Babamgil Çimey Yeni'de bir ev inşa ederler. Babam orada Amine Xanim'la da evlenir. Seferberlik sırasında, Rusların ilerlemesi karşısında halk batıya ve güneye doğru göç eder. O zaman diğer dört kardeşleri, yani Şêx Seîd, Bahadîn, Dîyadîn ve Necmedîn çekip Pîran'a gelirler. Pîran'da Pirzeyd Axa ailesi onları misafir eder, konaklarını onlara verir. Seferberlik sona erince bunlar geri döndüler fakat Şêx Evdirehîm dönmedi, Pîranda kaldı. Seferberlik sırasında babamla Şêx Mehdî Amca da Serdi'ye gittiler. Pîran Olayından (1925) önce, yani Şêx Seîd Efendî henüz Licê'ye varmadan, babamla Şêx Mehdî onu karşılamaya giderler, Warey Mergde ona ulaşırlar.
Unutmadan, Kürtlerin Dîyarbekîre girişi sırasında Şewqî Beg'in (Mustafa Ekincinin babası) ne yaptığını burada anlatmak istiyorum. Kürtler Dîyarbekîre saldırınca, bazı Kırdler (Zazalar) şehrin içine girerler. Söylendiğine göre, Kürtler şehrin içine kadar ulaşınca Türk kumandanı Mürsel Paşa'nın morali çok bozulur ve teslim olmak ister. Askerin katliamını önlemek için teslim olalım demiş. Fakat Şewqî Beg ona cesaret verir, Bunlar üç-beş çapulcudur, bir şey yapamazlar der. Neticede Dîyarbekîr'deki Kırdlerin hepsini -Şêx Seîd Olayı'yla ilgisi olmayanları da yakalayıp öldürmüşler.
Derler ki, Kırdler Dîyarbekîr'e girince Elî Paşa Camisinin imamı sala okuduktan sonra Kurmancca olarak demiş ki:
Ey Cemaat! Bugün bizim güneşimiz doğmuştur; Şêx Şeîdin ordusu Dîyarbekîre girdi, biz Dîyarbekîri aldık! Askerler o imamı da yakalayıp idam etmişler.
?: Şevqî Beg İttihat ve Terakinin adamıydı.
Fexredînî Şêx Tahirî: Söylendiğine göre, o olmasa Dîyarbekîr alınmıştı.
Şéx said bacanağı binbaşi Kasım'ın ihaneti sonucu Abdurrahman köprüsünde geçerken yakalandığı an.
?: Şêx Seîdin yakalanmasından sonra oğulları Elîriza ve Selahedîn ile kardeşi Şêx Mehdîgil Doğu Kürdistana, yani İranın işgalindeki Kürdistana gittiler. Orada yakalandılar. Bu gidiş sırasında ve sonra ne yapmışlar?
Fexredînî Şêx Tahirî: Şêx Seîd Efendî henüz yakalanmadan, Vartodan Şêx Elîrizaya bir miktar altın gönderiyor. Şêx Mehdî de demek ki o sırada Xinistaymış. Onlar, Hesenan, Zirikan gibi bazı aşiretlerin başkanlarıyla anlaşıp İrana kaçmaya karar veriyorlar. Aralarında Keremê Qolaxasî, Elîcan filan gibi bazı ünlü insanlar da var. Büyük bir grup oluşur, yüz elli süvarilik. Tendürek Dağına giderlar. Orada ekmekleri ve her türlü yiyecekleri tükenir, aç kalırlar, perişan olurlar. Hatta onlar üzerine yakılmış türkü de var. Şêx Elîrizaya derler ki: Efendî, bugün fetva ver, atları kesip yiyelim. Kesinlikle açlıktan öleceğiz!. Şêx Elîriza da şöyle karşılık verir: Fetva veriyorum. Gerçi bizim mezhepte [Şafii] at eti yenmez ama Hanefi mezhebinde yenir. Zorunlu durumlarda domuz eti dahi yenebilir.
Şêx Seîd Efendînin kardeşlerinden Mehdî ve Diyadîn, oğullarından da Elîriza, Xîyasedîn ve Selahedîn bu gruptaymış.
?: Kusura bakma, sözünü keseceğim. Şu anda bize anlattıklarınızı size kim anlattı? Kimden duydunuz?
Fexredînî Şêx Tahirî: Hecî Mamo anlatırdı. Hecî Mamo Serdiliydi ve Şêx Mehdînin bir numaralı adamıydı. Teyzemin de eşiydi. Kendisi onlarla birlikte değilmiş fakat duymuş. Başka akrabalarımızdan da bu olayları duyduk. Başka kişiler de bu söylenenleri teyid ettiler.
?: Anladım.
Fexredînî Şêx Tahirî: Bunlar gidip İran sınırına ulaşırlar. İranlı sorumlular, üstlerine haber gönderip yüz elli süvarinin geldiğini, iltica hakkı istediklerini bildirerek ne yapmaları gerektiğini sorarlar. Şah, Silahlarını teslim alın, gelsinler der. Bunun üzerine komutan Silahlarınızı verin der. Onlar da derler ki: İran dır, yiğitlerin yeridir! Şayet silahlarımızı teslim edeceksek, neden Türkiye'ye teslim olmadık? Komutan, Bizde böyledir. İltica edecekseniz, silahlarınızı teslim etmeniz gerekir der.
?: İran e, cîyê mêran e; diyen kim?
Fexredînî Şêx Tahirî: Aşiret mensupları söylemiş.Ben, Şêx Elîrizanın Silahlarımızı teslim etmeyi kabul etseydik Türk Devleti'ne teslim ederdik dediğini duymuştum.
Fexredînî Şêx Tahirî: Hayır. Her şeyi doğru konuşalım. Şêx Elîriza, iltica eden kişinin silahını teslim etmesi gerektiğini bilir. Silahlı iltica olmaz. İran askerleri ile aşiret mensupları birbirlerine silah sıkarlar. Askerler onlara sıkınca onlar da askerlere sıkarlar. Silahlı çatışma olur, birkaç asker ve birkaç Kürt öldürülürler. Dîyadîn amcam da şehit düşer. Şêx Elîriza, Şêx Xîyasedîn, Şêx Selahedîn ve Şêx Mehdî teslim olurlar fakat aşiret mensuplarının tümü, bir garnizondaki boş bir kışlaya girip kapıyı kitlerler; silahlarımızı teslim etmeyiz derler. Orada, bir gün Urûmîyede (Rızaiye'de), Şêx Elîriza Efendîyi valiye götürürler; Şêx Mehdî Amca, Şêx Xîyasedîn ve Şêx Selahedîn de bir kahvehanede otururlar. Beklerler, Şêx Elîriza Efendî gelmeyince Şêx Mehdî de vali konağına gider. Demek ki Şêx Elîrizayı götürürlerken muhafızlardan birisi kafasına dipçikle vurmuş ve başı kanamış. Birkaç asker de öldürülmüş ya.- Şêx Mehdî vali konağına gidince Şêx Elîriza'nın başının kanadığını görür, sinirlenir ve ;ayıptır, biraz utanın! Siz, tarihi bir devletsiniz, nasıl bir mültecinin başını kırarsınız! der. Şêx Elîriza Amca, boş ver, önemli değil der. Şêx Elîrizaya derler ki: Adamlarına söyle, teslim olsunlar. Aksi taktirde benzin döküp binayla beraber onları yakarız.Şêx Elîriza meselenin ciddi olduğunu, hepsini katledeceklerlerini anlar. Çekip o garnizonun kapısına gider ve gelin teslim olun der. Onlar teslim olmayacaklarını söylerler.
Kapıyı açın der. Kapıyı açıp Şêx Elîrizayı da içeri alınca, Artık işimiz sağlam, asla teslim olmayız derler. Şêx Elîriza birkaç saat onlara nasihatte bulunur; der ki: Düşündüğünüz gibi değil, yapmayın; bu bir devlet, gücümüz yok.; Sonra silahlarını teslim ederler.Ardından hepsini hapishaneye koymuşlar. Birkaç ay hapishanede kalmışlar. Hatta Şêx Selahedîn anlatırdı, derdi ki: Şêx Mehdî Amca ve Şêx Elîrizayı birbirine kelepçelemişler, nöbetçi eşliğinde birlikte tuvalete götürüyorlardı. Şêx Mehdî öylesine gururluydu ki, yeğeninin yanında tuvaletini giderme ihtiyacı olmasın diye yemek yemiyordu, barsaklarını kurutmuştu. Perişan bir durumdaydı. Giysileri o kadar yırtılmıştı ki, şalvarını kırk elli tane çengelliiğneyle tutturmuştu. Bir gün bir doktor geçerken Şêx Mehdî kızdı, Farsça ona Sizin için utanç verici değil mi? Sözümona devletsiniz. İnsanlar buraya mülteci olarak gelmişler, siz onlara esir muamelesi yapıyorsunuz; birbirine kelepçeleyip tuvalete götürüyorsunuz dedi. Doktor herhalde gidip bunu valiye anlatmış. Ondan sonra artık onları birer birer tuvalete götürüyorlardı.Şêx Selahedîn diyordu ki:
Bir gün baktık iki nöbetçi gelip Şahtan emir gelmiş diyerek bizi serbest bıraktılar. İltica hakkınız yok, buradan çıkıp gidin! dediler. Biz de kalkıp bir Ermeni'nin evine gittik.Bu, Xinislı bir Ermeniymiş. Xinis'tan İrana gitmiş. Bizim aileyi çok seviyor. Şêx Mehdîgili görür görmez ağlıyor ve Siz Şêx Mehmud'un çocuklarısınız, bu ne hal? diyor. Onlara çok yardımcı oluyor. Yiyecek ve giyecek veriyor.
SIMKO
Daha sonra, oradan Îsmaîl Axa'nın yani Simko'nun yanına gidiyorlar. îsmaîl Axa, gerçekten orada bir hükümdar gibiymiş. Onun evinde epey kalıyorlar. Onlara çok ilgi gösteriyor fakat Şêx Elîriza Simko'nun çok zulümkâr olduğunu görüyor. Ona nasihatte bulunarak diyor ki: Sen değerli bir insansın, adamlarına haksız davranma. Şêx Elîriza, Simko'nun çevresi üzerinde iyi intiba bırakıyor. Bu nedenle Îsmaîl Axa ondan gıcık kapıyor. Herhalde Şêx Seîd'in oğlu gelmiş liderliği elimden alacak. En iyisi bunu öldürüp ondan kurtulalım diye düşünüyor. Onun bir hizmetkârı varmış, çok iyi bir insanmış. Gece gelip Şêx Elîriza'ya şöyle diyor: Şeyhim, anladığım kadarıyla Îsmaîl Axa size çok kızmış. Başınıza bir bela getirip sizi öldürmesinden korkuyorum. Siz Şêx Seîd;in oğlusunuz, yazık olur. En iyisi siz buradan kaçın. Ben geceleyin size bir rehber getireceğim, sizi buradan götürsün.Gerçekten de gece onlara at getiriyorlar, -Îsmaîl Axadan habersiz- kaçıyorlar.
M.Tahir: Benim duyduğuma göre, Simko;nun divanı varmış, şûra gibi. Bir konuda karar alacakları zaman meşveret ederlermiş. Bir gün hassas bir konu varmış, o konuda tek tek tüm adamlarının görüşlerine başvurmuş; Şêx Elîrizanınkine de. Şêx Elîriza düşüncesini söylemiş, bu düşüncesi Simko Axanın düşüncesinin zıddıymış. Divandakiler Şêx Elîrizanın görüşünü doğru bulmuş. Simko Axa bundan dolayı gıcık kapıyor. Nasıl divan benim değil Şêx Elîrizanın düşüncesini onaylar! Diye düşünüyor.
Fexredînî Şêx Tahirî: Oradan kaçıp Irak Kürdistanına giderler. Orada yaylada bir çadıra rastlarlar. Çadıra yaklaşınca bir kadın görürler, erkek yok. Kadın onlara çok iyi davranır. Onları için yere döşek serer, yastık koyar. Bu ilgi Şêx Elîrizanın dikkatini çeker, kadına sorar: Bacım, bizi tanıyor musun? Hayı der kadın. Şêx Elîriza Peki bize niçin bize bu kadar değer veriyorsun? Durumuz, kılık kıyafetimiz de iyi değil deyince, kadın Nedenini bilmiyorum ama değerli insanlar olduğunuzu hissettim der. Bunun üzerine Şêx Elîriza kendilerini tanıştırır: Bu Şêx Seîdin kardeşidir, biz üçümüz de Şêx Seîdin oğullarıyız.
Oradan Barzana, Şêx Ehmedê Barzanînin mıntıkasına giderler. Şêx Xîyasedîn orada kalır. Şêx Selahedîn Bağdata gider. Bağdatta iyi Kürtler varmış, ona yardım ederler; orada harbiyede pilotluk bölümünü okur. Şêx Mehdî ile Şêx Elîriza da Irakta kalırlar. Şêx Mehdî Amca bir süre Bağdatta kalır. Orada, Şêx Evdilqadirê Geylanî Tekkesinde çocuklara ders verir. O çok onurluymuş. Acıkır, parasız kalır; acıktığını söylemeye utanırmış. Yemek zamanına kadar bekler, yemek zamanı gidiyorum dermiş. Öğrenciler Seyda, bekle birlikte yemek yiyelim de öyle git derlermiş. Ancak böylece yemek yermiş. Otelde yatıyormuş, ödeyecek parası yokmuş. Fakat iyi insanlar var. Diyordu ki: Bir gün otelde yatarken, bilgili ve zengin bir adam ziyaretime geldi. Adamın adını da söylemişti, şimdi hatırlamıyorum.- Gece hayli ilerledi, adam gitmiyor. Bana bir şeyler vereceğini anladım; istiyorum ki bir an önce bir şey verip gitsin de bu durumdan kurtulayım. Nihayet kalktı, vedalaştığımız sırada cebime bir kese koydu, cep ağırlaştı. O gittikten sonra keseyi açtım, içinde epey altın vardı. Çarşıya gidip o altınlarla bir şeyler satın aldım.
Şêx Mehdî Iraktan sonra Suriyeye gitmiş.
?: Orada ne yapmış?
Fexredînî Şêx Tahirî: Xoybûn Teşkilatı için oraya gitmiş. Orada olanları sen bizden iyi bilirsin.
?: Demin bir Ermeniden bahsederken Bizim aileyi çok seviyordediniz. Neden sizin aileyi seviyor?
Fexredînî Şêx Tahirî: Bak anlatayım. Ermeni Meselesi [Ermenilerin tehcir ve katliamı] sırasında, Şêx Seîd Efendî, Licê Müftüsü'ne ve Licê beglerine mektup yollamış, Çoluk çocuğu katletmeyin! Demiş. Licê&nin müftüsü o sırada Ebdulhemid Efendiymiş. Sonra oğlu Seîd de müftü oldu. Şêx Seîd Olayından sonra ikisini de idam ettiler. Ebdulhemîd Efendî, babama ve Şêx Mehdîye ders vermiş. Ermeni katliamı sırasında, Licêdeki jandarmalar Licêliydiler. Ermenilerin çocuklarını Licêye getirdikleri zaman, halka şöyle diyorlar: Allah için, hanginize lazımsa bu çocukları alıp götürün. Biz mecburen götürüyoruz, emir kuluyuz, öldürürler.Şêx Seîd Efendînin amcası Şêx Hesen de büyük bir müftüymüş. O da Palida Ermenileri himaye etmiş. Verdiği fetvada demiş ki: Ermenileri öldürmeyiniz! Onları öldürmek katil sayılır. Şêx Tahir da bazı Ermenileri saklayıp kurtardı. Mesela Xenî Sungur'un annesini o kurtardı. Nasıl kurtardığını sana anlatayım: Dara Hênîli Hecî İsmaîl Axa -Sait Gökerin babası babamın bacanağıydı. Katliam sırasında, bir gün bu Hecî Îsmail Axa Muştan gelirken iki Ermeni kızın kaçmakta olduğunu görür. Dokuz-on yaşlarında iki çocuk. Onlara seslenerek gelin, gelin, kızım korkmayın der. Sonra onları ata bindirip Dara Hênîye getirir. Babam da o sırada Dara Hênî deymiş. İkisinden birini bana ver der. Hecî Îsmaîl Axa bir tanesini kendisine bırakır, diğerini de babama verir. Tabii o kızın adı Ermeniceymiş. Müslüman olur, adını da Încî olarak değiştirirler. Înci, Hecî Îsmaîl Axanın eşinin adıymış, onun adını verirler. Babam o kızı getirmiş; kız kardeşim Sidîka ile birlikte kendi kızı gibi büyütmüş. Sonra da Hesenê Serdi (Xenî Sungur'un amcası) ile evlendirmiş. >Hesenê Serdi, Şela Heydan çatışmasında şehit düşmüş. O şehit düşünce Xenî Sungurun babası, kardeşinin dul karısıyla evlenmiş. Xenî bunların oğludur. Bu Înci, biz sürgünden döndükten sonra öldü.
?: Şêx Seîd Harbinden sonra Şêx Mehdî ile Şêx Elîrizagil İrana gitmişler. Şêx Evdirehîm ile Şêx Tahir niçin gitmemişler? Gidememişler mi yoksa gitmemişler mi?
Fexredînî Şêx Tahirî: Şêx Evdirehîm ile babam gitmemişler. Dağda kalmışlar, kavgaları gerilla savaşı gibi devam etmiş. Şêx Evdirehîm Pîran ve Pali mıntıkasında kalmış, babam da Hênî, Licê ve Dara Hênî mıntıkasında. Onlar 1925ten af çıkıncaya [1928) kadar, yani dört yıl mücadele etmişler. Tabii yalnız onlar değildi, başkaca çok sayıda kahraman insan, aşiret başkanı da vardı.
Yadin Paşa
Mesela Hecî Kolos, Mistefayê Girnos, Yadê Began (Yadî Memudî Ebbasî)...Büyük kahramanlıklar göstermişler. Mesela çatışmalardan birinde yetmiş-seksen Kürt, bir alayı tarumar etmişler . Babam da oradaymış. Hatta derler ki, Türklerin Ali Haydar adındaki ünlü komutanları da oradaymış, saklanmış. Botîyanlı bir kadın, onu eşek palanının altına koyup saklamış. Ona acıdığı için kurtarmış. Sonradan Kürtler bunu duyunca gidip o kadına Sen ölümü hak etmişsin, niçin Ali Haydar'ı sakladın? demişler.
Kadın, Baktım perişan durumda, acıdım cevabını vermış.
Bu Ali Haydar, o olaydan sonra âdeta ateş olup oralara düştü, milleti yaktı
Sirrî Fırat'ın anlattığı bir olaydan bahsedeyim:
Sirrî Fırat, Fehmî Efendî'nin (Fehmîyê Bîlalî'nin) oğludur tecir sırasında, Şêx Seîd Efendî, Licê Müftüsü'ne ve Licê beglerine mektup yollamış, Çoluk çocuğu katletmeyin! Demiş. Licê'nin müftüsü o sırada Ebdulhemid Efendî'ymiş. Sonra oğlu Seîd de müftü oldu. Şêx Seîd Olayı'ndan sonra ikisini de idam ettiler. Ebdulhemîd Efendî, babama ve Şêx Mehdî'ye ders vermiş. Ermeni katliamı sırasında, Licê'deki jandarmalar Licêliydiler. Ermenilerin çocuklarını Licê'ye getirdikleri zaman, halka şöyle diyorlar: Allah için, hanginize lazımsa bu çocukları alıp götürün. Biz mecburen götürüyoruz, emir kuluyuz, öldürürler. Şêx Seîd Efendî'nin amcası Şêx Hesen de büyük bir müftüymüş. O da Pali'da Ermenileri himaye etmiş.
Verdiği fetvada demiş ki: Ermenileri öldürmeyiniz! Onları öldürmek katil sayılır. Şêx Tahir da bazı Ermenileri saklayıp kurtardı. Mesela Xenî Sungur'un annesini o kurtardı. Nasıl kurtardığını sana anlatayım: Dara Hênîli Hecî İsmaîl Axa -Sait Göker'in babası-, babamın bacanağıydı. Katliam sırasında, bir gün bu Hecî Îsmail Axa Muş'tan gelirken iki Ermeni kızın kaçmakta olduğunu görür. Dokuz-on yaşlarında iki çocuk. Onlara seslenerek gelin, gelin, kızım korkmayın der. Sonra onları ata bindirip Dara Hênî'ye getirir. Babam da o sırada Dara Hênî deymiş. İkisinden birini bana ver der. Hecî Îsmaîl Axa bir tanesini kendisine bırakır, diğerini de babama verir. Tabii o kızın adı Ermeniceymiş. Müslüman olur, adını da Încî olarak değiştirirler. Înci, Hecî Îsmaîl Axa'nın eşinin adıymış, onun adını verirler. Babam o kızı getirmiş; kız kardeşim Sidîka ile birlikte kendi kızı gibi büyütmüş. Sonra da Hesenê Serdi (Xenî Sungur'un amcası) ile evlendirmiş. Hesenê Serdi, Şela Heydan çatışmasında şehit düşmüş. O şehit düşünce Xenî Sungur'un babası, kardeşinin dul karısıyla evlenmiş. Xenî bunların oğludur. Bu Înci, biz sürgünden döndükten sonra öldü.
Sirrî Fırat'ın anlattığı bir olaydan bahsedeyim: Sirrî Fırat, Fehmî Efendî'nin (Fehmîyê Bîlalî'nin) oğludur. Eşi, öğretmendi ve Silifkeliydi. Sirri hukuk fakültesine girmiş, maddi olanakları olmadığından gidip okuyamıyordu, eşi yardım etti; fakülteyi bitirdi, avukat oldu. Eşi, Konya'ya tayin edilince, o da gidip orada avukatlık yapmaya başlıyor. Bir gün Konya'da subayların oturup kalktıkları kulüp gibi bir yere gidiyor. Oradayken, emekli bir albay, Ben Ali Haydar komutasında teğmendim. Çok acayip bir olay oldu diyor. Licê'nin Zengesor Köyü yakınlarında Bexşîyan adında bir mezra var. Efhem Dolak vardı, bilmem adını duydun mu?
?: İleri Yurt gazetesinin sahibiydi, Kırkdokuzlardandı, Roja Newe gazetesinin temsilcisiydi. O değil mi?
Fexredînî Şêx Tahirî: Haaa hah odur. Efhem, Bexşîyanlıydı, Sirrî de Bexşîyanlıların yeğeni olur.
O emekli albay devam ediyor: Biz Ali Haydarla birlikte o köye gittik. Köyde hiç erkek yoktu. Köydeki bütün kadın ve çocukları bir ağılda topladık ve ateşe verdik. Ağıldan çıkan olursa süngüleyip öldürsünler diye de etrafına süngülü askerler koyduk. Birden altı-yedi yaşlarındaki bir çocuğun, ağılın bir gediğinden, ateşin içinden çıkıp dışarıya fırladığını gördük. Birkaç adım attıktan sonra süngülü jandarmaların karşısında olduğunu görünce durdu. Bir ateşe, bir süngülere baktı; bir ateşe, bir süngülere baktı; tekrar kendisini ateşin içine attı!Albay şöyle diyor: O zaman biraz acıdım. Acaba bizim süngümüz ateşten de mi beter diye düşündüm.
Sirrî Beg diyoru ki: O böyle der demez, ben kalktım ve Beyler, buyrun işte! Ben bu sözleri söylemiş olsaydım, mübalağalı konuştuğumu, yalan söylediğimi düşünecektiniz. İşte, beyefendi kendi ağzıyla söyledi. Takdirini size bırakıyorum! dedim. Ben bunları söyleyince, kimseden çıt çıkmadı. O köy bizim ilçemize bağlı. Kendim de o onların yeğeniyim dedim. Bexşîyan Olayı gibi çok olay var. Mesela Şêla Heydan Çatışması var. Serdili Hêci Memo anlatırdı: Babam (Şêx Tahir), Şêx Evdirehîm Amca ve devletçe ağır suçlu sayılan çok sayıda aranan kişi bir gece Şêla Heydan'da toplanırlar. Melekanlı Mela Xelîl'in karısı sanırım adı Fata Delalı idi-, casuslara haber verip der ki: Elî Barut'a yazın, arananların burada olduğunu bildirin. Şêx Evdirehîm, Şêx Tahir, Huseynê Babêxi , Hesenê Babêxi, Hesenê Serdı, hepsi burdalar. Bunlar mektup yazıp Hêni'ye gönderiyorlar.
Kaynak: Röportaj M. Malmisanıj
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder