| ||
| 1950-60 ARASINDA BİNGÖL’DE SİYASAL HAYAT |
| Yusuf ALİOĞLU |
1946’da tek parti dönemi kapanıp çok partili hayat ve ilk genel seçim yaşansa da siyasi partilerin örgütlenme süreçlerini tamamlayamamaları, medya ve diğer iletişim araçlarının hala CHP kontrolünde olması, 1947’de yapılacak olan seçimin siyasi bir çalımla bir yıl erkene alınarak rakiplerin hazırlıksız yakalanması ve seçim sistemindeki açık oy kapalı tasnif garabetinin devam etmesi gibi sebeplerden dolayı kurumsal ve kuramsal anlamda çok partili hayatın 1950 genel seçimleri ile başladığı kabul edilir.
Bu on yıllık zaman dilimi içinde üç genel seçim yapılır.
Birincisi 14 Mayıs 1950’de yapılan genel seçimlerdir.
Tek dereceli olarak düzenlenen ve birden fazla partinin katıldığı seçimde ilk defa liste usulü çoğunluk ile ‘gizli oy açık tasnif’ sistemi uygulanır.
Demokrat Parti’nin ezici üstünlüğü ile neticelenen seçimde Türkiye genelinde DP % 52,2, CHP ise % 39,6 oy alır. Toplam milletvekili sayısının 487 olduğu seçime % 89,3 katılım sağlanır.(YSK)
Bingöl’den CHP % 56,2 oy alırken DP % 29,9 oy alır.(YSK)
Kayıtlı seçmen sayısının 35.469 olduğu 1950 seçiminde oy kullanan seçmen sayısı 32.734 ve seçime katılım oranı % 92,3’tür.
Bu dönemde Bingöl'ün milletvekili kontenjanı 2’dir ve 2 milletvekili de CHP’den seçilir.
Bingöl’den CHP milletvekili seçilen Feridun Fikri Düşünsel bir yıl sonra 1951’de partisinden istifa edip DP’ye geçer. Düşünsel’in partiden ayrılması önemli bir olaydı, çünkü kendisi Meclis Başkan Vekili ve aşırı bir partiliydi.(Feroz Ahmad, 1976)
Düşünsel, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kurucuları arasında yer alan İstanbul doğumlu bir hukukçudur. TCF ile irtibatı sebebiyle iki kez İstiklâl Mahkemesi’nde yargılanır, ikisinde de beraat eder. Daha sonra Şeyh Said kıyamı ve Mustafa Kemal’e karşı planlandığı iddia edilen İzmir Suikastı’na katıldığı gerekçesiyle tekrar İstiklâl Mahkemesi’nde yargılansa da beraat eder. 6-7-8 ve 9. dönemlerde dört defa üst üste Bingöl milletvekili seçilen Düşünsel, bu süre zarfında bir kez olsun Bingöl’e gelmemiştir.
Meclisin aktif vekillerinden olan Düşünsel meclisteki 578 konuşmasından (M.Güner) sadece iki tanesini Bingöl’e ayırır.
Bunlardan birincisi Genç köprüsü hakkındadır: ‘Bingöl merkezini demiryoluna bağlayacak olan Murat üzerindeki köprünün inşaatına başlanılalı iki sene olduğu halde mezkûr köprünün henüz başlanmış olduğu durumda bulunmasının sebepleri nedir ve bu köprünün inşa ve ikmali için ne düşünülmektedir? Ve itmamı ne zaman kabil olacaktır’ şeklindeki yazılı soru. (TBMM 9. Dönem 6. Cilt 60. Birleşim - Sayfa 137)
İkincisi de Kiğı-Bingöl karayolu ile ilgilidir: ‘Kiği Kazasının Bingöl merkezi ve Palu ile olan muvasalasını temin için Peri Suyu kenarını takip edecek bir yolun inşası hakkında ne düşünülmektedir’ şeklindeki diğer yazılı sorudur.(4.4.1951)
Türkiye yakın siyasi tarihi için son derece önemli bir portre olan Düşünsel’in söz konusu sürede enerjisini ve üretkenliğini Bingöl adına harcadığı söylenemez.
Diğer vekilimiz ise yine CHP’den seçilen Kiğı doğumlu hukukçu Mustafa Nuri Okçuoğlu’dur.(Bugün Okçular köyü Elazığ’ın Karakoçan ilçesine bağlıdır.)
İsmet İnönü’nün isteği üzerine CHP genel sekreter yardımcılığına getirilen (A. Çavdar) Okçuoğlu'nun meclis çalışmalarından bazı örnekler vermek gerekirse: 1953 yılında Kigi İlçesinde bir ortaokul binası yapılıp yapılmayacağı; Kiğı ve Karakoçan kazaları ile Elazığ arasında bir yol yapılması hakkında etüd yapılıp yapılmadığı; Elâzığ - Van şasesinin Bingöl ili merkezinden geçirilmesinin mümkün olup olmadığı ile Solhan ve Karlıova kazaları Hükümet binalarının ne vakit yapılacağı hakkındaki yazılı soruları. (TBMM 9. Dönem 17. Cilt 2. Birleşim - Sayfa 30)
Seçim sonuçlarına bakılarak şunlar söylenebilir: Bingöl’lü seçmen 1950 seçimlerinde Türkiye’den farklı olarak CHP yönünde davranış geliştirmiş ve 2 vekilini de bu partiden meclise göndermiştir. CHP ve DP’nin Bingöl’den aldıkları oy oranları Türkiye geneli ile karşılaştırıldığında tamamen ters bir sonuç karşımıza çıkmaktadır. Türkiye ortalamasının 3 puan üstündeki seçime katılım oranı ile Feridun Fikri Düşünsel'in dördüncü ve son defa Bingöl’den vekil seçilmesi de seçimin dikkat çeken diğer sonuçlarıdır.
Bingöl’lü seçmenin Türkiye genelinden farklı olarak CHP’yi tercih etmesinin ardında CHP’nin devam eden kalın bürokrasi gölgesi, yeni partileri ve süreci yeterince tanıyamama ile aday profillerinin belirleyiciliği gibi sebepler aranabilir.
İkinci genel seçim 9 Ekim 1954’te yapılır.
Oylarını arttıran DP seçimin tartışmasız galibidir. Türkiye genelinde DP % 58,4, CHP ise % 35,1 oranında oy alır. Toplam milletvekili sayısının 541 olduğu seçimde % 88,6 katılım sağlanır.(YSK)
1954 genel seçimlerinde Bingöl’ün milletvekili sayısı üçe çıkar. Bingöl’den 2 DP'li, 1 bağımsız milletvekili meclise gönderilir. Kayıtlı seçmen sayısının 40. 312 olduğu seçimde sandık başına giden seçmen sayısı 36. 949, katılım oranı ise % 91,7’dir.
DP % 31,7 oy alırken CHP ise % 26,1 oy alır. (YSK)
Necati Aras ve Sait Göker DP’den, Ekrem Yıldız da bağımsız aday olarak milletvekili seçilirler.
CHP bu yasama döneminde Bingöl’den ilk defa vekil çıkaramaz.
Necati Aras Kiğı doğumlu bir hukukçudur. O yıllarda Kiği ve Bingöl arasında demiryolu ve kara yolu yapımı için Meclis kayıtlarına geçen çalışmaları vardır.(tbmm.gov.tr)
Genç ilçesinde Belediye Başkanlığı da yapan Sait Göker Genç doğumlu bir müteahhittir.
Ekrem Yıldız ise Kiğı doğumlu, lise mezunu ve farklı kurumlarda çalışan bir memurdur.
Buna göre: 1957 seçimlerinde Bingöl’lü seçmen 1950 seçimlerinden farklı olarak istikametini CHP’den DP’ye yöneltmiştir. Ancak bu yönelimin oranının Türkiye ortalamasının altında olması dikkat çekicidir. Denilebilir ki, DP’ye kontrollü bir yönelim yaşanmıştır. Bu genel seçimde ilk defa tamamı Bingöl’lü olan adaylarla seçime gidilmiştir.
DP oyları yaklaşık iki kat artarken CHP oyları yaklaşık iki kat düşmüştür.
Meclise giren 2 bağımsız milletvekilinden biri Bingöl’e aittir.
Bağımsız milletvekili Türkiye’de istisna olduğu için 4 Mayıs 1954 tarihli Hürriyet gazetesinde Bingöl manşetten haber olur.
Bağımsız adayın aldığı oylar hem DP’yi hem de CHP’yi Türkiye ortalamasının altında bırakmıştır. Bu ve sonraki seçimler açısından bakıldığında ‘Bingöl’de bağımsız adaylar çoğu zaman siyasal partilerin Bingöl’de Türkiye genelinde almış oldukları oy oranına ulaşamamasında etkili olmuştur’(Yılmaz Bingöl).
Seçime katılım oranı düşse de hala Türkiye ortalamasının üstündedir.
Üçüncü genel seçim ise 21 Ekim 1957’de yapılır.
Ülke genelinde DP oyları yaklaşık on puan düşerek % 48,6 olurken CHP oyları artarak % 41,4 olur. Toplam milletvekili sayısının 610 olduğu seçimde % 76,6 katılım sağlanır. (YSK)
1957’de Bingöl’den DP 2, CHP 1 milletvekili çıkarır. Kayıtlı seçmen sayısı 47.242, oy kullanan seçmen sayısı 38. 262 ve katılım oranı %81’dir. Bu seçimde Bingöl’den DP % 38,5 oy alırken CHP % 33,9 oy alır. (YSK)
Sait Göker ve Ekrem Yıldız DP’den, Mustafa Nuri Okçuoğlu ise CHP’den Bingöl milletvekili seçilirler.
Göker, 27 Mayıs darbesinden önceki 25 Mayıs 1960 tarihli TBMM oturumunda hazır bulunan ve 11. dönemin son oturumundaki oylamada kabul oyu kullanan milletvekilleri arasındadır.(haberkritik.net)
Sait Göker ve Ekrem Yıldız 27 Mayıs darbesi sonrasında Yassıada’da yargılanan 401 DP’li vekil arasında olup yargılama sonucunda 5’şer yıl ağır hapis cezasına mahkum edilirler.(demokratlarkulubu)
Bir önceki dönemde Bingöl’den vekil çıkaramayan CHP Bingöl ile özel ilgilenir. Seçim öncesinde CHP genel sekreteri İsmail Rüştü Haksal Bingöl Örgütüne telgraf çekerek adaylarının M.N.Okçuoğlu olduğunu bildirir. Ve bir dönem aradan sonra CHP Bingöl’den yeniden vekil çıkarır. (A. Çavdar)
Okçuoğlu ile ilgili şu bilgiler dolaşımdadır: ‘27 Mayıs darbesi sonrasında parlamentodan aldığı üç aylık maaşı TBMM saymanlığına geri ödeyen birkaç vekilden biri de Okçuoğlu’dur.
Yine, Okçuoğlu’nun Yassıada’da yargılan DP’liler ile ilgili olarak yargıç Abdullah Ünver’e mektup yazarak, ‘ilerde telafisi olmayacak ceza ve yaptırımlar konusunda dikkatli olmasını’ önerdiği de aktarılır. (A. Çavdar).
Bu sonuçlara göre: Bingöl’lü seçmen bir önceki genel seçime benzer bir siyasal tablo ile seçimi neticelendirmiştir. Bağımsız aday olmayınca oyların dağılımı CHP’ye de bir vekil çıkarma şansı tanımıştır. Seçmen kitlesinin çoğunluğu DP derken, CHP’de 1950’deki oy oranına doğru pozitif bir hareketlilik yaşamıştır.
DP oyları Türkiye’de düşerken Bingöl’de 1950 ve 1954’le beraber kademeli ve kontrollü olarak yükselmiştir.
CHP oyları ise 1950’deki yükseliş ve 1954’teki düşüşten sonra normalleşmeye başlamıştır.
1957 seçimlerinde DP’nin 2, CHP’nin 1vekil kazandığı sonuç Türkiye ile benzerlik arz etmektedir.
Sonuç olarak:
Türkiye ile beraber okuma yapıldığında, 1950-60 yıllarını içeren on yıllık dilimde Bingöl özelinde farklı, aykırı ve kendine özgü bir siyasallıktan bahsedilebilir. Gerek Türkiye’den farklı parti seçimi ve gerekse partilere verilen oyların Türkiye genelinin altında oluşu bu tezi desteklemektedir. Siyasal katılmanın bir ölçütü olarak oy kullanma yada sandık başına gitme davranışı da üç seçimde Türkiye ortalamasının üstündeki sonuçları ile ekstrem siyasallığın göstergeleri olarak alınabilir. Sandığa gitme davranışındaki yüksek oranlar Bingöl’lü seçmenin toplum-siyaset ilişkisindeki barışıklığını ve meşru siyasal araçlar üzerinden sorunları çözme eğilimini gösterir. Oy kullanma oranlarının tıpkı Türkiye gibi giderek kademeli bir düşüş göstermesi de dip dalga davranışı olarak Bingöl siyasallığının Türkiye’den farklı olmadığını destekler.
Şeyh Sait kıyamından itibaren bir tür cezalı duruma düşen Bingöl seçmeni 1950 seçimlerinde bu psikoloji ile CHP çekim alanında ürkek ve temkinli hareket etmiş, sonraki seçimlerde ise normal davranış trendini yakalamıştır.
Milletvekilleri açısından dikkat çeken bir husus, vekillerin çoğunlukla Kiğı kökenli ve üniversite mezunu olmalarıdır. Bunu da Kiğı ilçesinin tarihi ve kültürel arka planı ile açıklamak mümkündür.
1950 genel seçimleri ile beraber Bingöl’lü olmayan Feridun Fikri Düşünsel’in son defa Bingöl’den seçilmesi ve sonraki seçimlerde Bingöl dışından vekil seçilmemesi de bu dönemin dikkat çeken yeniliklerindendir.
|
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder