Tayyip Ali Mütevellizade

           BÎRÎNCÎ BÖLÜM

ŞEYH SAİD HAREKETİNDEN BİR PORTRE

     "Tayyip Ali Mütevellizade"

Wi de mevaj dilbera mın de mevaj

Êr zerê mın vêşena qay Tayyip Eli

Zê yew derzê vaş destê avtuer

Merdim adır bınan hewa cı vıraz.

 Kırdki/zazaki şiir-YASÎN BAYANAY

Zazaki şiir/ Yasin Baya

- Yasin Bayanay hemşerim yukarıda Tayyip Ali üzerine yazmış olduğu, bugüne kadar yayınlanmayan 

  zazaca o duygulu sözlerle, Tayyip Ali Mütevellizadeyi anlatmak istiyorum. 

- Yasin Baynay hemserim Tayyip Ali'nin mensup olduğu Barmeki aşiretendir. 

- Barmeki aşireti üzerinde Osmanlı, Türk ve Kürd kaynaklarından "Şerefname" yaralanarak araştırma 

  ve inceleme yazıları bulunmaktadır.

-Tayyip Ali'nin yaşam öyküsünü yazarken Yasin Bayanay'ın Mutalyan ailesi ve aşireti hakkında bana

  önemli kaynaklarda yardımcı oldu. 

- Tayyip Ali'nin yaşam öyküsü aristokrat bir aileden gelmesi,sosyal çevresinin genişliği, o günün

  koşullarında aldıği eğitim, bulunduğu görev "Nahiye Müdürü" çok iyi sayılırdı.

- Kürd ulusal mücadele yöntemlerinden olması gereken en önemli "örgüt" yapılanmaları içinde

  ön saflarda yer almış, bir aydındır.

- Tayyip Ali yaşamı Çewlik'ten başlayıp, Erzurum, Musul ve nihayetinde Diyarbekir istiklal

  mahkemesinde son bulan bir hayat hikayesidir. 

-Tayyip Ali'nin yaşamıda ! Kürd halkının yıllardır yaşadığı trajedinin bir parçası, tarihin bir özetidir. - 

- Kürd kuşakları bu yaşamdan ders çıkaracaklarından kuşkum yoktur.

- Tayyip Ali Mütevellizade, Şeyh Said hareketinde idam 

   edilen 47 kişilik gurubun içinde bulunan bir Kürd aydın,  

   siyasetçi ve yöneticisidir. 

- Kürd kaynaklarında Nahiye Müdürü olarak ismi sıkça geçen

 Tayyip Ali hakkında Xarputlu, Darhinili hatta Cebaxçur'un az

 aşiretine mensup olduğunu yazanlar vardır. 

- Alman Filozof Karl Ludwig Michelet'in tarih üzerine yapmış

 olduğu bir belirlemesi vardır. 

-"Bir tarihçi olayları gerçek dışı kaleme alırsa, diğerleri de 

 sonsuza kadar bunu devam ettirir." Hele sömürge bile

 olmayan bir ulus olan Kürdlerin tarihi söz konusuysa tam bir

 felaket söz konusudur. 

- Şimdi tüm bu bilgileri rafine ederek, Tayyip Ali ve ailesi 

  hakkında doğru ve detaylı bilgi vermeye çalışacağım. 

-Tayyip Ali Mütevellizade "Mutalyan" ailesine mensup olup,

 aile bugünkü Cebaxçur "Bingöl" şehirin yerlisi olmakla

 beraber uzun süre özellikle Osmanlı döneminde Çewlik

 şehiri'nin yönetimini elinde bulundurmuştur. 

-Şehirin yönetimini elinde bulunduran bu aile halk arasında "Key Mutalyun", Mütevellizade soyadı olarak anılmaktadır.

-  Ailenin bir kısımı amcazadeleride "Aziz Efendi" Aydoğdu

  soyadını aldılar.

-Aile'nin şehirin yönetimini Osmanlılar döneminde elinde bulundurmasından dolayı, yani kamu'ya mal

 olmuş, ya da kamu kontrölüne girmiş ekonomik mekanizmanın yönetiminin başına Osmanlılarca tayin

 edilmiş olmasından dolayıdır ki ; Mütevelli-(zade) "Kayyum" soyadını almıştır.

- Cumhuriyet döneminde şehir o dönemde bir köy görünümünde olduğu için şehirin özellikle

  ovasındaki sulak arazi başta olmak üzere tapusu, tapusu yoksa zilliyeti bu ailenin hakimiyetindeydi, 

  desem yerindedir. 

- Son dönemlere kadar şehir merkezindeki arsa ve arazilerin büyük coğunluğu'nun mülkiyetine" Kêy Mutlyan " Mutalyan ailesinin kontolünde oldugunu Cebaxçurda bilmeyen yoktur.

- Cebaxçur ovası abitor "Avtuor"mıntıkasında ailenin halende arazi, çeşme, harabe ve mezarlıkları

  bulunmaktadır.

- Tayyip Ali Mütevellizade, Mutalyan ailesinden İsmail Hakkı Efendi'nin oğludur. 

- Biraz aile hakkında bilgi vermek istiyorum.

- İsmail Hakkı Efendi Maruf, Zufer adında iki kardeşi daha vardır. 

- Kürd siyasetinde yakın dönemde tanınan simalarından olup, 2005 yılında vefat eden İsmail Hakkı

  Mütevellizade Zufer efendi'nin torunudur. 

- Osmanlı yönetimi döneminde Mutalyan ailesi içinde Aziz Efendi'nin şehirin en yetkili kişisi

  olduğu söylenir. 

- Aziz Efendi'nin torunlarının günümüzdeki soyadları Aydoğdu'dur. 

- Cebaxçur'lu hemşerilerime bir hatırlatma olsun diye yazıyorum. İsmet Aydoğdu yaşlı bir ağabeyimiz

  olan bu şahsiyet Aziz Efendi'nin torunu, İbrahim Efendi'nin oğludur.

- Çolig merkez'de günümüzde"Aşağı çarşı"'nın bulunduğu alan'da Cumhuriyet'in ilk yıllarında okul

  açılırken Aziz Efendi şahsına ait olan saray ,Milli Maarife bağışlamış, ilkokul 3.sınıfa kadar bu sarayda

  eğitim veren Bingöl'ün ilk mektebiydi.

- Bu saraydan dolayı okulun ismi Sarayiçi ilkokulu olarak günümüzde Sarayiçi Ilk öğretim okulu 

  olarak halen ismini taşımaktadır. 

-Tayyip Ali'nin yaşam öyküsünü iyi anlamak için ailesi hakkında tarihi bilgileri vermek gerekir.

- Bu yazım'da Tayyip Ali'nin yaşam öyküsünü yazmamla ağırlıklı olarak araştırma ve inceleme 

  şeklinde somut olgular, belgeler sözlü ve yazılı kaynaklardan bahs edeceğim.

- Cebaxçurlu hemşerilerim başta olmak üzere görüştüğüm birçok değerli Kürd siyasetçi, araştırmacı ve

  aydın insanların bana sordukları bir soru var? Tayyip Ali'yi nezaman yazacaksın? bu soru doğrusu

  uzun süreden beri içimde bir ukde "sorumluluk" olmuştu.

- Tayyip Ali'yi yazmak için iyi bir araştırma yapmak gerekirdi. Doğrusu insanlarımız haklıdırlar. 

- Bu şahsiyetin ismi var ama hakkında çok sınırlı bilgiler vardır. 

- Bu bilgiler eksik ve yetersiz olmakla beraber içerik olarak irdelendiğinde yanlış olduğunu hiç 

 yorum yapmadan somut olgularla ortaya koymaya çalışacağım.

- Düşünebiliyor musunuz ? öğrencilik döneminde Hevi cemiyeti, 1920'li yılların başlarında Azadi

  Cemiyeti'nin sekreteri olmasına rağmen hakkında fazla bir şey yazılmadı.

- Tayyip Ali ve ailesi hakkında yararlandığım sözlü ve yazılı kaynakları biraz açmak istiyorum.

- Tayyip Ali'yi yazmayı ilk düşündüğümde ilk görüştüğüm kişiler yakinen tanıdığım aile çevresi olduğunu belirtmek isterim. 

- Ailesinden değerli ağabeyim ve dostum, sırdaşım ve zindan arkadaşım olan I.Hakkı Mütevellizade

  2005 yılında vefat etti. 

- Bu değerli ağabeyim'den Tayyip Ali hakkında sık sık sohbetlerimiz olduğunu hatırlıyorum.

- Bu değerli insan ismini'de babası öz amcası olan Tayyip Ali'nin babası "I.Hakkı Efendi" atfen 

  takılmıştır.

- Ayrıca isim vermek istemiyorum, ailenin diğer fertlerindende sınırlıda olsa bazı bilgiler aldım.

- Şunu ifade edebilirimki aile çevresinde çok değerli insanlar çıkmakla, dedeleri sayılan Tayyip Ali'nin

  kişiliğine ve ruhuna yakışır bir yaşamları ve duruşları vardır.

- Tayyip Ali hakkında Kürd kaynaklarında Zınar Silopi Doza Kurdistan kitabında çok kısa, sınırlı ve 

  övgüyle bahs eder. 

- Yine Şeyh Said hareketinin tanığı, sanığı olan Hesen Hişyar Serdi anılarında Tayyip Ali ve babası hakkında detaylı bilgiler aktarmaktadır. 

- 1925 Şeyh Said hareketi hakkında kitap yazan hemşerilerim Tahsin Eriş ve Felat Özsoy Tayyip Ali'nin

  mücadele içindeki konumu ve tavırları hakkında önemli detaylar sunmaktadırlar.

- Ayrıca Malmisanıj'ın Kürd cemiyetleri üzerine çıkardığı kitabında Hesen Hişyar Serdi'nin kitabından

  alıntılar yapmakla beraber, Seyh Said hareketi hakkında Dava dergisinde yıllar önce 

  Cebaxcur/Fahran köyünden Haci Ali Varol ile yapılan bir röportajda, Şeyh Said ile Tayyip Ali

  arasında Çan köyünde yapılan toplantıda tartışılan konular hakkında önemli anekdotlar sunmaktadır.

- Kürd aydını Osman Aydın Şeyh Said hareketi üzerine yazmış olduğu kitabında Darahıni/Genç

  vilayetini Tayyip Ali tarafından işgal edildiğini yazmıştır.

- Osman Aydın'ın belirlemesindeki argümanları nedir. Tüm bu konuları içeren kaynakları açıp, 

  yorumlamadan araştırma ve inceleme temelinde ortaya koymaya çalışacağım.

- Türk kaynaklarında Tayyip Ali hakkında fazla bilgi sunumamakla beraber, ailesi hakkında bazı 

  bilgiler aktarılmaktadır.

- Bu bilgileride bu yazının içinde göreceksiniz. Bu bilgilerle Tayyip Ali'nin yaşam öyküsü, ailesi hakkındaki bilgiler bütün olarak ele alındığında konu daha iyi anlaşılır. 

- Resmi devlet kaynaklarında Mutalyan ailesinin ileri gelenleri hakkında BOA "Başbakanlık Osmanlı 

  Arşivleri" kaynaklarında Bitlis vilayeti kayıtlarında Mutalyan ailesi hakkında önemli bilgiler

  sunulmaktadır. 

- Bunun yanında son dönemlerde Kültür Bakanlığı yayınları arasında çıkarılan Bingöl Tarihi adlı

  kitapta, ailenin son dönemlerde ileri gelenlerinden A.Vahap Mütevellizade'nin vermiş olduğu

  mülakata ailesinin seceresi hakkında bazı bilgiler verirken, „Bingöl öteden beri Türk yurdudur" 

 cümlesi bazı çevrelerce internet sitelerinde farklı yorumlara neden olmuştur.

- Bu bilgilerin bazı yakınlarıyla birebir yaptığım görüşmelerde olsun, Abdulvahap Mutalyan'ın

  çocukları tarafından kabul görmediği, duyumlarını aldım.

- Ama babalarının yapmış olduğu bu mülakatı bugüne kadar tekzip edilmediğini biliyorum. 

- Mutlaka bunu tekzip edip, düzeltmelidirler.

- Kürd tarihi üzerinde yapılan bu tür tahrifatları mutlaka deşifre edip, gerçek tarihimizi ancak böyle açığa çıkarabiliriz.

-  Kürdlerin gerçek tarihini yine Kürdler ancak yazabilirler. Bunu yazmak içinde olayların üzerine

  bilimsel yöntemlerden hareketle, cesaretle gitmek gerekir. 

-Yasin Bayanay bu tez'e şiddetle karşı çıkıyor. Barmeki ailesinin Kürd olduğu hakkında araştırma ve

 incelemeye dayalı argümanları vardır.

- Abdulvahap Efendi'nin ailesi ve yaşadığı coğrafya hakkındaki mülakatın denk geldiği dönemi, hangi 

 koşullarda ne amaçla yapttığı, konusu hakkında elbette en doğru bilgilerin muhatabı kuşkusuz-ki 

-aile bireyleridir. 

- Mülakata verilen bilgiler bazı çevreler tarafından farklı yorumlara neden olmuştur. 

- Bu yorumlar bazı internet sitelerinde bilinçli olarak Kürd sorununda duyarlı olmayan çevreler 

  tarafından kullanılmaktadır.

- Tayyip Ali Mütevellizade hakkında bir başka kaynak, Mehmet Bayrak'ın araştırma ve incelemeye 

  dayalı Kürd Ulusal ve demokratik halk hareketi kitabında da Şeyh Said hareketi öncesinde nahiye

  müdürü olarak görev yapttığı dönemlerde o dönemin Darahinı/Genç vilayetinin birinci dönem

  mebusu olan Hamdi Yılmaz'ın Ankara hükümetine başta Tayyip Ali olmak üzere Feqi Hesen, 

  Seyh Said gibi Kürd değerlerini telgraflarla ihbar eden bilgi ve belgeler sunmaktadır. 

- Hamdi Yilmaz köken olarak Darahini, Cebaxçur kökenli değildir. Tıpkı o dönemde Atatürk tarafından

  kendisine yakın olan işbirliği içinde olan çevreler ancak mebus olabilirlerdi. 

- Hamdi Yılmaz'da bu iş için en uygun insandı.

- Hamdi Yılmaz'ın kökeni hakkında kesin bilgiler olmamakla Siirtt'en geldiği söylenmektedir. 

- Mebus olmadan evvel'de Darahini İlinde Adliye katipliği yapmaktaydı.

- Hamdi Yılmaz'ın günümüzdeki aile bireyleri'nin kullandığı soyadı "Şener" dir.

- TBMM 1.dönem mebusluğundan dolayı da heryıl devletin Bütçe kanunundan hayata olan 

  çocuklarına sağ oluncaya kadar aylık bağlanmıştır.

- Hamdi Yılmaz'ın son dönemlere kadar hayatta olan iki kızı Azize Buzgan "Avukat Sait

  Buzgan'nın eşi" ve Fikriye ... adlı iki kızı maaş almaktaydılar. 

-Tayyip Ali Şeyh Said hareketi başlamadan evvel Azadi cemiyeti içindeki çalışmalarından dolayı 

  Hamdi Yılmaz tarafından bir muhbir gibi izlenen misyona sahipti.

- Bu konu hakkında kitapta çok detaylar bulunmaktadır.

- Sonuç olarak tüm bu kaynaklardan alıntılar yaparak,

 -Tayyip Ali hakkında objektif bilgilere ulaşmaya çalışacağım. 

- Zaten yazılanlar arasında farklı görüşler olmakla beraber konsensüs oluşturmakta mümkün değildir. 

- Bunun yanında yazıda olumlu ve olumsuz bu kaynakları iyi irdelemek gerekir.

 - Kürdler Tayyip Ali gibi aydın ve değerlerini iyi tanımaları gerekir, düşüncesindeyim.

- Kürdler geçmişte Şeyh, Seyyit, Bey ve ağalarına karşı çok insafsızca eleştiriyi bir tarafa bırak,

  saldırdılar. 

- Buna rağmen bu Kürd aristokrat, elit kesimleri devlet tarafından ya idam, ya sürgün olmaktan

  kurtulmadılar. 

- Hem devlet, hem Kürdlerin gazabına uğrayan bu kesimlere yapılan bu haksızlıkları Kürdler ders

  çıkarmalıdırlar.

-  Bu anlayış Resmi ideoloji'nin Kürdlere Türk-sol aracılığıyla dayattığı bir mantık olduğunu biliyoruz.

 - Tarihini tanımak isteyenler bilimsel bir metod olan "insanı tanımak'tan istifade etmek gerekir. 

- "O yüzden Tayyip Ali gibi değerleri tanıyıp, anlamadın mı ? Azadi örgütü, Hevi cemiyeti ve Şeyh Said

   hareketini anlayamayız. 

-Tayyip Ali'nin ulusal giysisi ile " Şal û Şapik" elbisesiyle çekmiş olduğu ve Doza Kurdistan kitabında

 fotoğraf'taki o duruşu, o bakısları tıpkı Yado,Sadi'ye Telha gibi heybetli bir duruş ve bakışı vardır.

-Şeyh Said hareketi'nin destanlaşan, efsanevi komutanı Yado, Tayyip Ali ailesine "akraba degil" çok

  yakın biridir.

- Rivayet odur ki Yado'nun hareket içinde aktif yer almasındaki en önemli etkenin Tayyip Ali olduğu,

 Çolig'de söylenmektedir.

- Tayyip Ali hakkında yararlandığım bilgi ve kaynaklarla ilgili bu değerlendirmeleri yaptıktan sonra, 

  ikinci bölümde yaşam öyküsünü, Kürd Ulusal mücadelesi içindeki yeri, şehadetti ve ailesi hakkında
  tüm bilgileri aktaracağım, selamlar.

                                         Orhan Zuexpayıc

*******************************************

          ÎKÎNCÎ BÖLÜM

ŞEYH SAİD HAREKETİNDEN BİR PORTRE

     "Tayyip Ali Mütevellizade"

"Tarih bir milletin hâfızasıdır; tarihini bilmeyen millet hâfızasını kaybetmiş
insana benzer."


Bernrad Lewis/İngiliz tarihçi

Tayyip Ali Mütevellizade hakkında ilk bölümde yararlandığım kaynak ve kendi
görüşlerimle ilgili genel bir profil çizmiştim. Bu bölümde bu kaynaklardan alıntı yaparak araştırma ve inceleme temelinde Tayyip Ali'nin yaşam öyküsünü aktarmaya çalışacağım. Tayyip Ali Müteweliyon aslen Barmeki aşiretine mensup olduğu söylenir.
Barmekli olduğuna dair ailenin son döneminde ileri gelenlerinden Abdulvahap
Mütevellizade'nin vermiş olduğu mülakatan öğreniyorum. Tayyip Ali'nin amcası oğlu
olan Abdulvahap efendi ailesinin kökeni hakkında ayrıntılı bilgi sunmakla beraber,
Cebaxçur'un Türk yurdu olduğunu, ailesinin de Mekke-Medine ve oradan Bağdat
üzerinden farklı coğrafyalarda kaldıktan sonra en son Capakçur Abitahur ,günümüzde
"abitor" denilen bugünkü Bingöl ovasına gelip yerleşttiğini söyler. Abitahur eski
bir Ermeni yerleşim birimi olmakla beraber Osmanlı'nın son dönemlerine kadar
yöredeki Ermeni kiliselerinin merkezi yani manastırı burada olduğu söylenmektedir.
Mütevellizade ailesinin yakın akrablaraı'nın bir bölümüde Sancak/lek köyünde
olduğunu ve atalarının günümüzde Çolig aşağı çarşıda adına cami bulunan Isfahan bey
soyundan geldiğini söylemektedirler. (1)

Tayyip Ali Mütevellizade ailesi hakkında Bitlis Valiliği'nin "salnamesi" Evrâk-ı
umûmi numarası 25, kalem numarası 516 ,tarih 1329 olan miladi takvime göre 1913
yılına ait bir belge bulunmaktadir. Bu belgede Bitlis Vilayetine bagli Genç
sancağıyla Kulp ve Çapakçur kazalarındaki Kürd beyleri ile Ermeni ahalisi arasında
yaşanan problemler Osmanlı devleti'nin Dahiliye vekaletine şikayet olarak
bildirilmiştir. Bu yazıda mahalli memurlardan mahkeme-i şerri'ye katipleri Aziz ,
Zufer ve tahsildar Maruf efendiler isimlerinden bahsedilmektedir. Bu üç şahıstan
Maruf ve Zufer Tayyip Ali'nin öz amcaları, Aziz efendi'de amcazadesi olmaktadır. Bu
belgedeki kanıtan anlaşılacağı gibi Mütevellizade ailesi Osmanlı'nın son döneminde
Kaymakam veya Kadı gibi yönetici pozisyonundaki görevlerde değilde, tahsildar ve
katiplik görevinde bulunmaktadırlar. Kürd beyleri olduğu için yönetimle ilişkileri
iyi olduğu için halk arasında Cebaxçur'un yönetimi ailenin olduğu tesbiti, doğru
değildir. Bu konuda geçmışte bende yanılgı ıçındeydım, (2)

Bitlis Vilayeti kayıtlarında bu aile için Kürd beyleri demiştir. Kaldı-ki
Mekke,Medine ve Bağdat'an gelselerde yani Arap,Türk'de olsalar bölgede
Kürdleşmişlerdir. Yine son dönemlerde Iskan kanunuyla Balkanlardan getirilen
muhacirler Diyarbakır,Elazığ ve diğer illere yerleştirilir. Ismet Inönü 1935'te Şark
seyhatine çıkarken bu muhacirlerin köyüne uğrar, yöre halkına Türkçe'yi öğretiniz mi
der ? Köylüler der ki ! Paşam vallahi biz Kürdleştik der? Kurdistanda bir çok
aşireti bu konumda örneğin Karkeçili aşiretide Kurdleştti. Günümüzde Kürdlerde şu
anlayış vardir. Bir çok köy ve aile kendi secerelerini ararştırırken bazıları
bilinçli olarak köklerinin Bağdat,Mekke ve Medine ve Orta Asya'dan geldiklerini
söyleyerek kendilerini Türk veya Arap olarak kutsadıklarını görebiliyoruz. Halbuki
,Mezopotamya coğrafyası uygarlık tarihine şahidlik yapmış bir yerdir. Dünya'da en
çok savaşın yaşandığı başka bir bölge yoktur. Tarihin hiçbir döneminde Mezopotamya
önemini kaybetmemiştir.

Tayyip Ali hakkında Kadri Cemilpaşa Doza kurdistan kitabında bakın neler söylüyor.
Diyarbakır istiklal mahkemesinde yargılanan Tayyip Ali Azadi cemiyetinin Cebaxçur
"Bingöl" başkanı kiymetli bir aydın olan Tayyip Ali,isyan hareketine
katılmadığını,Cebaxçur'da bir Kürd aydını'nın bulunmasını hükümetin çok gördüğünü
savunmasında söylemiştti. Vaktiyle 1912 senesinde Erzurum'da okulda okurken Hevî'nin
bir şubesini Erzurum'da açmaya teşebbüs eden bu değerli gencin hatırasını hürmetle
anmak her Kürdün borcudur.(3)

Tayyip Ali hakkında araştırmacı yazar Mehmet Bayrak'ın Kürd ulusal ve demokratik
mücadeleler adlı kitabında çok ayrıntılı bilgiler sunmaktadır. Tayyip Ali Nahiye
Müdürü olarak görev yapttığı dönemde Darahıni/Genç mebusu Hamdi Yılmaz tarafından
Ankara hükümetine telgraflarla şikayet edilir. Hamdi Yılmaz başta Tayyip Ali olmak
üzere Şeyh Said,Şeyh Şerif,Feqi Hesen gibi Istiklal mahkemesinde idam edilen
şahsiyetleride telğraflarla hükümete jurnalemiştir.(4)

Tayyip Ali hakkında M.Emin Bozarslan tarafından yapılan bir başka araştırmadan
alıntı sunmak istiyorum. 1919 senesinde yayınlanan bir Hevî bildirisinde ,Hevî
mensubu bir avuç gencin bu dünyadaki tek ödüllerinin ölüm olduğu yazılmıştır.
istanbul'un izbe köşelerinde ,yaşamdan yoksun bir ulusun çocukları olarak toplanmış
olan bir avuç genç, yürüdükleri karanlık,çetin ve tehlikeli yolda ,ellerindeki
titrek meşalenin üzerinde derneğin adından da anlaşılacağı gibi "Ümit yazmışlardı.
Ümit ve dilek bu gençlerin isteklerinde kılavuzlar,sabır ve diren parolaları,ölüm
ise bu dünyada tek ödülleri idi."Bu bildiriyi yazan kişilerden beşi "Kemal
Fevzi,Tayyip Ali,Dr Fuat,Abdullah Sadi,Seyyid Abdulkadir" bu bildiriyi yayımladıktan
birkaç yıl sonra Şeyh Said ayaklanmasında idam edildiler.Bu bildiriyi
imzalıyanlardan ve sürgünde ölenler arasında Müküslü Hamza,Ekrem Cemilpaşa olduğunu
da hatırlatmak istiyorum.

Tayyip Ali hakkında 1925 Kürd direnişi kitabında Tahsin Eriş-Felat Özsoy yörede
yapttığı araştırmalarda bakın neler yazmışlardır. Tayyip Ali gerçekten ayaklanmaya
katılmaz. Kığı'ya gitmesi istenen Tayyip Ali ,Kığı cephesine gitmez ve ayaklanma
sürecinde tavırsız kalır. Ayaklanma sonrasında Nahiye Müdürü olarak görevlendirilen
Tayyip Ali bu görevini sürdürüken tutuklanır. Varto'dan Genç üzeri Diyarbakır'a
gönderilen Şeyh Said, Tayyip Ali'nin bu durumunu görünce öfkelenerek, Tayyip Ali'nin
ayaklanma öncesinde kendilerine imza verdiğini belirterek tutuklanmasını sağlar.
Yine Kığı istikametine doğru Çan Şeyhlerinden Şeyh Mustafa komutadan sorumlu olup,
isteksiz ve tavırsız davranışlarından bahsedilmektedir. Yazılanlardan anlaşılan
gerek Şeyh Mustafa gerek Tayyip Ali bu cephede istenilen veya verilen rolünü
oynamamışlardır. (5)

Tayyip Ali Mütevelizade Ismail Hakkı Efendi'nin oğludur. Hevi ve Azadi cemiyeti
yönetim kadrosu içinde yer aldığı yönünde Kürd kaynaklarında farklı söylemler
vardır. Tayyip Ali hakkında en detaylı bilgileri Kürd aydını,sürgünü ve Şeyh Said
hareketinin tanığı ve sanığı Hesen Hişyar Serdi'den aktarmak istiyorum.
"Tayyip Ali,Çapakçurlu Ismail Efendi Mütevelli'nin oğludur. 1.dünya savaşı sırasında
bizim köye muhacir olarak gelmiğlerdi. Ingilizler Irak'ı işgal ettiğinde mülazım
"teğmen" idi. Musul'dan babasını görmeye geldi. 1925'te 350 kişi tutuklu olarak Hêni
"Hani" camisinde bulunuyorduk.Onuda kelepçeli olarak o camiye getirdiler. Bizim
aramıza koymadılar. Cami'nin arka tarfında idi. Onunla aramızda nöbetçiler vardı.
Beni çağırıp kendisine ekmek ulaştırmamı istedi. Bende uzaktan ona ekmek attım.
Nöbetçi beni çok dövdü. Bizi birlikte Diyarbekire götürdüler ve şekli bir mahkemeyle
onu idam ettiler. (6)

Tayyip Ali Mütevellizade hakkında Şeyh Said hareketindeki konumu ve rolüyle ilgili
Cebaxçur'un Fahran köyünden Hacı Ali Varol'un Dava dergisindeki mülakatından alıntı
yapmak istiyorum. Hacı Ali Varol 1925'te Şeyh Said ve Tayyip Ali arasında bir
görüşme olur. " Şeyh Said Efendi tahsis ettiğimiz eve çekildi. Bana bir liste
vererek bu şahısların kendisinin kaldığı eve gelmesini söyledi. Ve liste arasında
Nahiye Müdürü Tayyip Efendi'de vardı. Istişarede, Türkiye'de son zamanlarda gelişen
olaylar konuşularak gereken tedbirler gözden geçiriliyordu. Nahiye Müdürü Tayyip
Efendi çok kültürlü birisiydi. Sonunda oda idam edildi. Hilafetin kaldırılmasına
mukabil bu kararın geri alinabilmesi için çok geniş izahata bulundu. Ve olayın
boyutunu ve muhtemel gelişmeler üzerine neler yapılabileceğini izah etmeye
çalışıyordu. (7)

-- Cibranlı Halit Bey Miralay, Erzurum'da evinde gözaltında bulunduruluyordu.
Dışarıya çıkması yasaklanmışttı. Halit Bey Şeyh Said'in kayın biraderiydi. hakikaten
çok yönlü ve çaplı bir insandı. Büyük bir askeri kumandan ve siyaset adamıydı. Onun
için Halit Bey'in bırakılması için Şeyh Said Efendi'nin malını,servetini bütün
siyasi nüfuzunu kullanması teklifinde bulunuyordu Tayyip Efendi.

--Tayyip Ali ile Şeyh Said arasında birçok konuda istişareler olur. Tayyip Ali
Cibranlı Halit bey meselesini ikinci defa gündeme getirdi. "Efendi, onu dışarıya
bırakmadan sakın bir teşebbüste bulunma. Onsuz hiç bir meselenin neticelenmiyeceğini
bil" dedi.

Tayyip Ali ve ailesi hakkında bu yazılı kaynakları belirtikten sonra ailesi ve
Cebaxçur'da siyasetle ilgilenen değerli dostlardan edindiğim sözlü bilgileride
kısaca yazmak istiyorum. Tayyip Ali istiklal mahkemesinde idam edildikten sonra
babası I.Hakkı Efendi Bodrum'a sürgüne gönderiliyor. Ismail Efendi'de Erzurumda
iddadi-di eğtimi almış, biriydi. Af kanunu çıkmasına rağmen Ismail Hakkı Efendi geri
dönmediği bilgisini aldım. Tayyip Ali'nin annesi'nin adı Adile Hanım olup, babasının
ölümünden sonra Adile hanım Cebaxçur'a geri döndüğü, 100 yaşı'nın üstünde bir yaşam
sürdürdüğü söylenmektedir. Son dönemlere kadar Adile hanım Abitahur mıntıkasında
evinde tek yaşadıgı söylenmektedir.

Tayyip Ali Kıği "Gêxi" kaymakamı'nın kızıyla evli olduğu, bu evlilikten bir kızı'nın
olduğu söylenmektedir. Yine son dönemde rivayet edilen bir anekdotu hatırlatmak
isterim. Tayyip Ali'nin eşi 12 Eylül döneminden sonra Genel Kurmay Baskanlığı yapan
Necdet Uruğ'un halası olduğu,o dönemde A.Vahap Efendi'nin oğlu merhum I.Hakkı
Mütevellizade DDKD davasından tutuklanıp,Diyarbekir cezavine konulur. A.Vahap Efendi
Necdet Üruğ'a bir mektup gönderip, oğlunun bırakılması için yardım talebinde
bulunur. Necdet Üruğ cevap bile vermez. Bu anekdotu'da sözlü kaynaklardan edindim.

Yazılı ve sözlü kaynaklardan hareketle bir değerlendirme yapmak gerekirse; Tayyip
Ali Mütevelizade Kadri Cemilpaşa'ya göre 1912 Erzurumda okul okuduğunu öğreniyoruz.
M.Emin Bozarslan'nın belirttiği kaynaklara göre 1919 yılında yayınlanan Hevi'nin
bildirisinde de Istanbul da kurucuları arasında da Tayyip Ali belirtilmiştir. Tayyip
Ali'nin Istanbul da kalıp,kalmadığı veya okul okuduğu yönünde bilgi edinemedim.
Hesen Hişyar Serdi ise Tayyip Ali'nin birinci dünya savaşı sırasında ailesinin Serdi
köyüne muhacir olarak geldiğini, o dönemde Tayyip Ali Musul şehirinde mülazım
"Teğmen" rütbesiyle babasını ziyarete geldiğini belirtir.


 Sonuç olarak, Bir Kürd aydını olan Tayyip Ali ve ailesi hakkında derlediğim bilgi
kaynaklarını sundum. Bu kaynaklar dönemin kojüktürel ortamına göre değerlendirmek
gerekir. Tayyip Ali'nin Hêvi ve Azadi cemiyeti içinde yer aldığı bilgilerini
ediniyoruz.Hevi cemiyetinin Erzurum şubesinin açılış teşebüsünde bulunuyor. Azadi
cemiyeti'nin Diyarbakır- Erzurum şubesi arasındaki ilişki ağı Tayyip Ali'nin
şahsında yürütüldüğü söylenmektedir.Darahini mebusu tarafından Tayyip Ali Ankara
hükümetine ihbar edildiği yönünde telgraflar bulunmaktadır.

Şeyh Said hareketi başladığında aktif harekete katılmadığı yönünde farklı
spekülasyonlar vardır. Şeyh Said harekete başlarken Çan köyü toplantısında
bilgi,deneyim ve örgüt tecrübesinden olsa gerek, görüşüne başvurduğu ilk kişi Tayyip
Ali olduğu söylenmektedir. Tayyip Ali hakkında harekete katılmadığı,rolünü
oynamadığı bilgileri dahi olsa? Hevi ve Azadi cemiyeti'nin kurucusu olan değerli bu
Kürd aydını idamdan kurtulamamıştır. Sadece o değil Seyyid Abdulkadir,Bitlis'li
Kemal Feyzi,Dr Fuat Berxo gibi Kürd aydın ve rusipileride tıpkı Tayyip Ali gibi
aktif hareketin içinde olmadıkları halde idamdan kurtulamamışlardır.
Tayyip Ali giyim,kuşam ve endamıyla tıpkı,Yado,Sadi'ye Telha gibi nam ı olan
şahsiyetlerdir. Ruhları şad olsun selamlarımla,

Cumartesi, 24 Ocak 2009

 

                                                  Orhan Zuexpayıc

KAYNAKLAR :

1) Yılmaz Akbulut Bingöl tarihi sayfa (79)
2) Bitlis salnamesi'nin 1913 tarihli yazı.
3) Kadri Cemil Paşa Doza Kurdistan kitabı sayfa (101)
4) Mehmet Bayrak Kürd ulusal mücadeleleri kitabı
5) 1925 Kürd direnişi kitabıTahsin Eriş-Felat Özsoy
sayfa (157,221)
6) Malmısanıj Kürt Talebe ve Hevi cemiyeti
sayfa(71,89,133)
7) Hacı Ali Varol Dava dergisi mülakatı
Haziran -Temmuz 1992.