ÇEWLÎK'ÎN "BÎNGÖL" YEMEK KÜLTÜRÜ

ÇEWLÎK'ÎN "BÎNGÖL" YEMEK KÜLTÜRÜ

Perşembe, 24 Eylül 2009 21:36 | Son Güncelleme: Perşembe, 24 Eylül 2009 21:43 | Administrator tarafından yazıldı. | | |

 Orhan Zuexpayıj

/ÇEWLÎK'ÎN "BÎNGÖL" YEMEK KÜLTÜRÜ


    -Çewlik'li sanatçı Said Altun'nun Zazaca bir lawuk'u "deyir" vardır. Kadayıfe Diyarbek çı weşa "Diyarbakır'ın Kadayıfı ne kadar  hoştur."ben bu yazımı bugün yemek kültürü üzerine yazacağım. Said Altun Çewlik'in Lotan "Gürpınar"köyündendir.Bu köy'ün halkı günümüzde Mezopotamya ve Anadolu coğrafyasında Kadayıf imalat kültürüyle meşhurdur.

    -Said Altun'da şarkısında neden Çewlik Kadayıf'ı değilde,Diyarbakır Kadayıfı üzerine bestelemiştir. Bu yazımda bu sorunun cevabını bulacaksınız. Ayrıca memleketimin yemek kültürü üzerine biraz nostalji yapacagim.

*****************
  - Gurbette yoğun bir şekilde hissedilen dayanılmaz bir duygudur memleket özlemi.
   - Bu özlem içine herşeyi  barındırır.
   - Memleketin birde Çewlik'se havası,suyu,o asi meşe ağaçları,Yado çeşmesi,Şemo deresi,Şeyh Ahmed deresı,Ko
     Spisi,Çawreşler,Sülbüs û Tari,Sultan Kıbesi daha sayamadığım birçok yer ve özellikleri akla gelen ilk güzelikleridir.

    - O yüzden olsa gerek sürekli dile getirdiğim memleket özlemimi sıcak tutuyorum.
    -Ben artık doğduğum yere gitmek istiyorum.Yado çeşmesinden su içmek istiyorum.
    -Şeyh Ehmed Çan'ı,Şeyh Mustafa Kelaxsi'yi,Sultan Kibesi'yi ziyaret etmek istiyorum.
    -Islah'ın kahvesindeki siyah lastikli,küçük kürsülerde hemşerilerim, dostlarımla oturup,kıtlama çay içmek istiyorum.
    -Sağyer "Aşağı çarşıdakı su" deresindeki Rençber Eziz'in deyimiyle o eski su uğultu sesini,tabi varsa tekrar duymak istiyorum.

    ***********************

   - "Birilerinin senin için özene bezene; en özlediğin, en hasret kaldığın, sevdiğin, kokusunun burnunda tüttüğü, tadının damağını
       sızlattığı yemekleri yapmak için uğraştığını bilmek..." güzel bir duygudur.
   - Işte bu özlemi görmek ve yaşamak duygusuyla, bu yazımı Çewlik yemek kültürünü tanıtmak için yazıyorum.
   - Bingöl hakkında tarih,sosyal,siyaset,kültür ve zazaca dili  kısaca yaşamın her alanında yazmaya çalışıyorum.
    - Bu yazımda'da Bingöl'ün yemek kültürünü bildiğim kadarıyla anlatmaya çalışacağım.
    - Kurdistan'da her şehirin kendine özgü mutlaka bir yemek kültürü "çeşidi" vardır.
    - Urfa'nın Çiğ köftesi,Diyarbakır'ın meftûne ve kaburgası,Bidlis'in Büryan Kebabı,Van'ın Otlu Peyniri ilk akla gelenlerdir.

    - Bingöl'ün'de kendine özgü yemek çeşitleri çoktur.
    - Mutfak kültürü yönünden de çok zengindir. Ama,bu yemekleri yeterince tanıtamadıkları "reklam"gibi,yöresel bu yemeklerini yapan
      bir yerin "Lokanta ve aşevi" olmaması ayrı bir sorundur.
    - Bu sorunlar yüzünden Bingöl mutfak kültürü fazla bilinmemekle beraber, tehdit altındadır.

*********************

     - Örneğin,Kadayıf Diyarbakır'daki Ermenilerin mahalli tatlısı olarak bilinir. Osmanlılar döneminde 1900'lu yılların başında Diyarbakır Tahtakale semtinde Ermeni Agop bir dükkan açarak kadayıf yapmaya çalışır. Kadayıf satışı artınca işçi çalışma ihtiyacı artar. O dönemde Bingöllüler kış aylarında Diyarbakıra giderek muhtelif işlerde çalışırlardı. Babam'da 1940'lı yilların ortalarında Diyarbakır'da ark'larda çalışmıştır. Örneğin Oduncu,ark işleri,kadayıf,Fırıncılık ve Hevsel bahçelerinde sebze ve meyvecilik ilk akla gelen işlerdir.

   - Ziya Gökalp'ın Kürdler üzerine Sosyolojik incelemelerle ilgili tezlerinde Diyarbakır'daki Bingöllü zazaca dilini konuşan insanlar üzerine tesbitleri vardır.Ziya Gökalp 1900'lü yılların başında Diyarbakırda'dır. Diyarbakırda Fırıncılık,Kadayıfçılık,sebze yetiştiricilıği kısaca tarım sektörü başta olmak üzere Bingöllü zazaca dilini konuşan insanların sanata verdiği öneme dikkat çekiyor. Ziya Gökalp'ın zazaca dili başta olmak üzere Kürd aşiretleri üzerinde de sosyolojik incelemeleri bulunmaktadır. Ziya Gökalp Kürdler üzerine yapttığı Sosyolojik incelemeler adlı tezlerini yıllar sonra savunmaz.Kısaca Türkçülük yapmaya başlar.

    - Işte bu işlerden Kadayıfçılık mesleğinde Ermeni Agop usta Bingöl'ün Lotan "Gürpınar" köyünden Keleş Altunteri,Ahmedi Altunhan,ve Rıza Anşin isminde işçileri çalıştırır. Lotan'lı bu köylüler bu sanatı öğrenince kendileri işyeri kurarlar. 1915 Ermeni techirinden sonra Ermenilerin bu meslegini en iyi bilen Bingöllü'ler işyeri açarak ünlerini Türkiye coğrafyası'nın her şehirine yayarlar. Bugün Türkiye'nin tüm metrapol ve şehirlerinde Diyarbakır Kadayıfçısı namıyla işyerleri vardır. Bu işyerlerinin %80,90'ni köken olarak Bingöl'ün bu bölgesinden insanlardır.

    - Diyarbakır'da ilk kadayıfçı dükkanı'nı Saim usta açar. Meşhur Diyarbakır burmalı Kadayıfını'da Cumhuriyeten sonra icat edilir. Diyarbakır Kadayıfı'nın imal ve satışını yapanların %99'u Bingöl'lü olup, %80'i de Bingöl'ün Lotan köyündendirler. Levent,Saim ve Sıtkı ustalar Kadayıf imalatında ilk akla gelen isimlerdir.

  " Îşte reklam ve tanıtım dediğin budur. Ermenilerin yemek kültürü olan "Kadayıf" bu tatlı çeşidi,günümüzde imalatçıları Bingöllü, ama isimde Diyarbakır Kadayıfıdır. Evet ! bu yemek asimlasyonumu diyelim,Ermeni kültürünü yok sayma mı diyelim? Bingöl'lü ustaları görmemezlikten mi gelelim? adını ne dersiniz,deyin. Bu yapılanlar haksızlık değilde,nedir. Tıpkı Bingöl'ün Folklor oyunu günümüzde Diyarbakır'a ihraç edilmiştir. 1900'lu yılların başında Diyarbakır'a göç eden hemşerilerimiz folklor kültürünüde beraberinde götürmüşler. Uzun süre Diyarbakır Folklor ekibinin oyuncuları'nın çoğu Bingöl kökenliydiler.

   Halk içinde bir söz var,derler davul,zurna bizim tokmak ise başkasının elindedir. Işi yapan ve sorumlusu olan Bingöllü'ler, kültür Ermenilerin ; ama tanınan ve şöhret sahibi olan Diyarbakırdır.

   Yine hatirlarsanız Yunan ve Rum'lar  Antep Baklavası'nın kendi yemek kültürü olduğu için koparılan yaygarayı hepimiz biliyoruz.  Doğrusu Baklava Suriye,Kaburga Musul Araplarına özgü yemek kültürü olduğu söylenir. Ama isim peşinde olan Yunan ve Türklerdir.  Yemek kültürürnün  en zengin ve lezzetli yapıldığı coğrafya ve halk'ta Kürdler olup,Kürdlerin esamesi bile yoktur.

   -Îşte kültürüne sahip çıkmazsan,yaşatmazsan,anlatmazsan,reklamını yapmazsan başkası sahiplenerek yarattığın değerlerin üzerine bal gibi oturur. Tıpkı Folklor ve Kadayıf kültüründe olduğu gibi.

  BÎNGÖL YEMEKLERÎ'NÎN ORJÎNAL"ZAZACA" ÎSÎMLERÎ

     Bingöl yemek kültürü konuşulan dil "lehçe"Zaza'ca olduğu için yemeklerin ismide tümü Zazacadır. Bingöl mutfağında yemeklerin çoğu bulgur,ayran,süt,et,çökelek ve yenilebilinir bitkilerden yapılmaktadır. Bingöl'e özgü yemeklerin isimlerini Zaza'ca isimleriyle hatırlatmak istiyorum.

   Ekmek ve Un yemekleri ;  -Luel "Luele adır,Luele toq",Kılç,Kata 'Kate',Nun Kuryek,Nun Tendûr,Nun Sac,Maliê
z,Nun
               Lazut,Nun şılki,Eriştı, Çirvıla, Keldueş 
  Süt,ayran,yoğurt ağırlıklı ;
              Mastuva,Germe dui "ayran çorbası",Tutmaç , Germe Keşkek,
  Doğal bitki yemekleri
              Pelpar "parpar",Yelıng,Tırşık
  Zervet bu yemek ağırlıklı olarak Karlıova ,Yayladere ilçelerinde kurmanci konuşan bölgelerde yapılır.
  Sebze ve bakla yemekleri
              Xıllık "Güveç",Sulu Hedik "Hebik awun",Xurs
   Hayvan iç organ "sakatat yemekleri
               Bumbar,Kellı,
   Tatlı çeşitleri
               Burma Kadayıf,Şılki,Baklava,Aşure,Helawe ârdûn,Helawe Tuiy'un,Maliyeze Bakmıcun ,Awe Suntalun o Qaxun "Hoşav"
              "Mışmış",Bastiyeq,sütlaç,Revani,Zerdi "Zerde",Gezmin "meşe helvası",Egmin "Bal" ilk akla gelen tatlı çeşitleridir.

               -   Saydığım bu yemekler dışında Dolma,içli köfte,sulu köfte,meftune'de ençok yapılan yemeklerin arasındadır. Bu yemeklerin
               çoğu bölgede anonim olarak yapılan yemeklerdir.

                            BÎNGÖL'ÜN MESHUR YEMEK VE DÎĞER YÎYECEKLERÎ


     - Bingöl şehirine Elazığ'dan giderken Gazik "Kuruca" köyünde meşhur Bal,Kaymak ve Tereyağı  ince sac ekmegi içinde
               meşhur yiyeceklerindendir. Özellikle Kuruca köyü kaymak ve çökeliği yörede en tercih edilenlerin başında gelir.

      -Mendo köyü hudutları içindeki meşhur Yado Çeşmesindeki kavurması,soğuk suyu, ayran ve kuru soganı tadına doyulmaz
               yemeklerin başında gelir. Yado çeşmesindeki o muhteşem coğrafik manzara'nın ihtişamıda ayrı bir zevk, insanın adetta
                ruhunu büyülüyor.

       -Diyarbakır.Bingöl yolu üzerinde Ware Merg "Yayla" nahiyesindeki dinlenme tesislerinde sulu etli haşlama yemeği ve  kuru
               soğanı yolcuların en tercih ettiği yemek çeşididir.

    -Karlıova-Bingöl yolu üzerinde halk arasında soğuk çeşme,Selim'in çeşmesi olarak adlandırılan güzergahta'da kurulan
               dinlenme tesislerinde de taş  fırın ve ateş közünde yapılan etli ve sebzeli tava "tepsiler"ayrı bir lezzet "doğal" verir. Bu
                fırındaki yemeklerin lezzeti'nin tılsımı coğrafyasından,ikliminden ve suyundandır.

   Bingöl'de ayrıca Kadran köyünün salatası,Alzan ve Guldar köyü'nün domatesi,Tarbasan ve Madrak köyünde yetişen Karpuz,Çılkani köyü'nün Nohutu,Simsor köyü'nün Kuru Fasulyesi,Pueg ve Matan mıntıkasındaki Querciyer "yaban armudu", yetişen en meşhur ürünlerdir.
       Çewlik ve civarındaki yüksek dağlardaki Rıbes,Yelıng,Kenger,Sung "yaban mantarı"dere kenarlarında ayran çorbasına katılan olmazsa ,olmazlarından Pune"yarpuz",Parpar "semiz otu" bakımından çok zengindir.
Yine Bingölün çevresindeki dağlarda yetişen dardağan,yaban küçük elmalar,Sınz "Sêz",dere kenarlarındaki yabani dırrık "böğürtlen" zengin meyva menüleri arasında bulunan unutulmazlardandır.

         Sonuc olarak,Çewlikliler kadayıf'ın duayenleri olduğunu untmasınlar. Diyarbakır halk oyunları "folklor" aslında Çewlikin  kültürüdür. Halk oyunları'nın hepsinin Çewlikte bir öyküsü vardır. Bir söz var, önce kendi kültürünü öğren, yaşat sonra başka kültürü öğreniyor musun, ne istersen yap. Yoksa başkası gelir kendi kültürlerini öğretirler, yarın dillerini, sonra dinlerini, sonra alırlar kültürünü elinden yerleştirirler kendi kültürlerini, sonra gider toprağın elinden,hiçleşirsin.

     Selam ve saygılarımla,  

                                                                                                            Orhan Zuexpayıj