Çolig'i anlatabilmek
Cumartesi, 20 Kasım 2010 13:13 | Son Güncelleme: Cumartesi, 20 Kasım 2010 13:20 | | 
| 
| 
| |
Orhan Zuxpayıc / "Her vaş rıstımun (quek) xo ser ben zergun" Her ot kendi kökü üstünde yeşerir.Kürd atasözüAlmanya'ya ziyaretimize gelen babama Dersimli bir dostun sorusu hala hafizamdadır. Amca Almanya'yı nasıl gördün ? Tabi bu soruyu sorarken Almanyadaki sosyal,hukuk,sağlık,ekonomik kısacasi yaşamın iyiliklerini anlatarak sordu.
Babamın verdiği cevap çok ilginçti. Bu memleket ve insanları bizim değildir ki ? Bir memleket insanlarla ancak iyi olur.Buda sevdiğiniz insanların olduğu (memleket)yerdir.
Babamın arkadaşa anlattıkları bununla kalmadı ve anlatmaya başladı.Bak oğlum,şimdi İnsanların arasından geçtim, bana baktılar, ben de onlara; ama birbirimizi tanıyamadık.Yine buranın havası,suyu,nehirleri,ormanlarının kokusu bizimkinsine hiç benzemiyor.Son sözü babamın dostluk,samimiyet,yakınlık,güzellik,vefa ülkede azda olsa buna razıyım..
Insanın memleketi kadar güzel bir yere sahip olamayacağı, onun kıymetini, ondan uzak kalanların daha iyi bildiğini ve uğruna herşeyden vazgeçilebilecekleri bir şey olduğuna inananlardanım.
Çolig bize 'ait bir yer' olduğu için, O'nu ne belleğimizden, ne de yüreğimizden atabiliyoruz. O, bizim gözümüzü açtığımız, havasını teneffüs ettiğimiz, suyunu içtiğimiz, sokaklarında oyunlar oynadığımız, kavgalar ettiğimiz, memleketimizdir. Bize 'ait' olduğu için de, biz Çoligliler,Çolig'i güzel biliriz, severiz ve de ayrı kaldığımızda da özleriz.
ÇOLÎG COĞRAFYASINDAN KISA BÎR NOSTALJÎ ?
Çewlik,Çapakcur,Bingöl isimleri memleketime Osmanlı,Türkler tarafından yakıştırılan isimlerdir. Tabi bu isimlere kendince efsanelerde uydurdular.Ama,memleketimin ismi halk arasında Çolig olarak kabul görür.
Tıpkı,Diyarbakır,Elazığ,Van gibi illerinde birkaç ismi olduğu gibi;
Coğrafyamızda hakim olan uygarlıklar kendi isimlerini taktıkları için ,isim zenginliği mi, isimin asimlesimi,dejenerasyonu mu diyelim,kısaca bir isim erezyonu vardır. Örneğin Elazığ ismi Xarpet ermenice taş-kale anlamında olup,Kürdçede Mezra ,cumhuriyet döneminde de Türkçelestirilerek Elazığ olur.
Diyarbakır ismide ermenice Dikrana -gert (Diyarbakır) yani dikranın kenti olarak bilinir. Asurice Amid,Kürdçe Amed olarak bilinir.
Van Ermenice ismi Vank,tır manastır anlamına gelir. Bu konuda farklı isim,yorum ve efsaneler anlatılır.
Urartu’lar, Med’ler, Pers’ler ve Asur’lar aynı dönemlerde kurulmuş uygarlıklardır. Kürt’ler, Ermeni’ler, İran’lar Arami-Süryaniler belirtilen uygarlıkların bugünkü çocuklarıdır.
Çolig ve bağlı köyler,mıntıkaların istisnasız tümünün Kürdçe isimleri vardır.Benim kendi köyümde yayla,dere'yi bırak, her tarlanın mutlaka Kürdçe "kırdki,zazaca"bir ismi vardır. Bu yazım da Çolig ve çevresinde coğrafik bazı yerlerin (ilçe,mahalle, köy,dağ,dere,nehir,mıntıka,aşiret) isimlerinden Kırdki-Zazaca nostalji yapmak istiyorum.
ÇOLÎGÎN ILÇELERÎNÎN ESKÎ ÎSIMLERÎ ?
Çoligin ilçeleri ,Yedisu "Çerme",
Kığı "Gexi",Karlıova "Kanireş,Yayladere "Xolxol",Genç ilçesi "Dara-heni",Adaklı "Azadpert",Solhan "Boğlan" Kürdçe isimleriyle bilinir.
Bu isimlerin dışında bilinen başka isimlerinde olduğunu kısaca değinmek istiyorum.
-Adaklı,Azad-pêrtî (Özgürlük kalesini-Ermenice) anlamına gelir.
-Yedisu,Çerme (Jermik, germık’ı, çermik: Termal su)’ anlamına gelir.
-Kığı,"Gêxî’"hatta,Kegam gert yani Kegam'ın kenti "Ermenice" olarakta tanımlanır.
-Genç ilçesi Ginc olarakta bilinir.Ginc kelimesi part dilinde "Kale" anlamına gelmektedir. Partça dili etkisinden bugünkü haline dönüşmüş ermenice, bu sözcüğü partça dilinden almıştır. Günümüzde -Solhan/Kaleköyü Osmanlılar döneminde Genç Sancağı’nın merkezi durumundaydı.
Solhan ilçemizde Meneşkut "Osmanlı dönemi" Nahiyesi olup,Merkezi eski adıyla Boğlan "Kürdçe" Yeni adıyla Solhan ilçemiz olarak bilinir.
ÇOLÎG DE ÖNEMLÎ BAZI TARÎHÎ MEKANLAR ?
-Kerre Seği,Şeyh Şerif'in Ruslara karşı direniş gösterdiği mevkidir.Kanireş yolu üzerindedir.
-Xırbe Yad Mehmud Ebas,Yado çeşmesinin üst tarafında mevzilendiği yerin adıdır.Xarpet yolu güzergahındadır.
-Kerre Sosın,(Suesın),Siwan'da Kürd direnişçisi Qas Kuesi ihbarla sağ yakalandığı yerin adıdır.Sosin köyü Sivan bölgesindedir.
-Guele Arminun,Çan köyünün üst tarafında Ermenilerin diri,diri atıldığı göl,isminide buradan almıştır.
-Xırbe Veşaye,Kadran köyünün üst tarafında halen kalıntıları olan Ermenilerin toplu mezarlığı olarak söylenir.
-Gohare Xoşın,Çolig aşağı çarşıda bir mıntıkadır.Kürd direnişçilerinin şehid edilerek atıldığı yer olarak söylenir. Tabi bu mezarların yeri belli olmadığı söylenir.
-Çale Fılan,Çolig çevresinde bulunur,Ermenilerin katliamindan alınan isimdir.
-Ware Fılan,Kuruca dağlarindaki yayla olup,isminide Ermenilerden almaktadır.
-Bin Geydun,Gayt (Metan),Şeyh Şerif'in yakalandığı yerin ismidir.Şelalesi ile ünlüdür.
MINTIKA,KABîLE,COGRAFÎK BAZI YERLERÎN ZAZAKÎ ÎSÎMLERÎ VE TANITIMI ?
-Hesar,Dügernan ve Dewa-cerin köyleri arasında stratejik ormanlık bir bölgenin adıdıdır.
-Zıkte,Dare-Heni bölgesinde bir aşiret ve bölgenin ismidir.
-Sekaran,Hamamlar ve çevresindeki köylerin mensup olduğu aşiret ve bölgenin adıdır.
-Tawz,Dare-Heni ve Boğlan ilçe sınırları içinde bulunan bir aşiret ve bölgenin adıdır.
-Gayt,Çolig'de halk arasında ağaçlık,sulak ve dere yatağı içinde bulunan yer anlamına gelir. Bu isimle anılan çok yerler vardır,. Çolig ve Sivan mıntıkasında bu isimle anılan iki köy bulunmaktadır.
-Sağyer,Çolig aşağı çarşıdan geçen derenin ismidir. Rençber Eziz zazaca deyirinde "Wusar diyen awe
Sağyer Wuşena" sözünüde hatırlatmak isterim.
-Dakun, Gökdere mıntıkasında 10 köyün bulunduğu bir bölgenin adıdır.
Vinyerın,Miyalan,Pakuni,Zoxpa,Kıran ....köylerinin bulunduğu alanı kapsar.
-Veraruej,Çoligde bu isimle anılan birçok yer vardır. Aşağı çarşı "Çarşiye Cer"de bu isimle anılan bir yer vardır. Kelimenin zazaca karşılığı güneşe karşı anlamına gelmektedir.
-Qıl nazik,Dere nazik köyünde bir tepenin ismidir.
-Çılkani,Günümüzde Yeniköye takılan Kürdçe isimdir. Yeniköyün bulunduğu ova da bu isimle
anılmaktadır. Çılkani kelime olarak Kürdçe'de kırk kaynak anlamına gelmektedir.
-Ziyar,Ziyaretgah anlamında olup,Çolig'de birçok mevkide bu isime sık rastlanır. Ayrıca Bin Ziyar denilen bir köyde vardır.
-Pog,Çolig'in batısında bir bölge ve aşiretin isimidir. Şaban,aşağıköy,Ortaköy,Çiris,Kuerman köyleri bu
bölgededir.
-Kadran,Çolig şehir merkezine çok yakın bir köydür. Günümüzde şehirle sınırları birleşmiştir.
-Gonık,Sekaran bölgesinden başlayarak Karlıova sınırı içine doğru bir bölgenin ve aşiretin ismidir. Bu
isimle Göynük çayı vardır.Murad nehirinin bir koludur.
-Buk,Bingöl ovasında Aftor'dan başlayarak madrag köyüne kadar ağaçlı,sulak ve bahçelerle kaplı olan bir
alanın ismidir.
-Masalla,Bu isimle hem bir köy hemde stratejik bir dere vardır. Köy Xoşkar nahiyesine bağlı,dere ise
Boğlan yolu üzerindedir.
-Gerındual,Krater bir göldür. Çok derin olduğu söylenir. Şaban,Xeylan ve Geydmem köyünün sınirlarının kesişttiği noktada bulunur. Göl çok kirli ve çamurlu olmakla beraber sülügü çoktur. Gerın kelimesi zazaca bir kelime olup,kirli ve pis anlamındadır. Dual
kelimeside etimolojisini bilmiyorum,ama Gövdere mıntıkasında iki köyünde ismi olmakla beraber,bu iki köyde de göl vardır. Halk arasında Dual'a corin gölü
intihar gölü olarakta anılır. Birçok intihar bu gölde olmuştur.
-Çarçıme,Çolig'in Kur köyü sınirları içinde mesire bir yerdir. Suyu çok soğuk ve boldur.
-Çıre Xalıd,Bu çeşmede Yado çeşmesinin hemen yakınında olup,isminiTopalan köyündeki Xalıt'an
almıştır.
-Germav,Hamamların ismi olarak bilinir. Ilıca,sicak suyun ciktigi yer anlamindadir.Germaw zazaca bir
kelimedir
-Hera gor,Simsor köyüne bağlı bir mahalle olmakla beraber isminide köydeki toprağın isminden alır.
-Tırbe Xec,Bu mıntıkada Musyan ve Vinyerin köyü arasıdır. Vararad mıntıkasının bitim noktası,Guewdere
mıntıkasının başlangıç sınırıdır.
-Vararad,Yamaç aşiretine bağlı köylere verilen bir isimdir. Isim zazaca Yamaç anlamındadır.
-Kejun,Çolig ve çevresinde bir kabilenin adıdir. Kabile Az aşireti ile Varard aşiretinin bulunduğu bölgeye
yakındır.
-Neqşun,Çolig çevresinde bir aşiret ve bölgenin ismidir. Gılbe,Geylan,Mazre ... köylerinin bulunduğu yerdir.
-Dueşe evdal,Çolig çevresinde Mirzun ve Çet Miri mahallesi sınırlariyla başlar.Kelime zazaca "sırt"
anlamına gelmektedir.
-Kasmun,Çolig merkeze bitişik bir mevkidir. Bu mevki de ev olmadığı,zazaca "Gueme" hayvanların
barınakları vardır. Bu mevki rahmetli Zeki Adsız'ın ailesine aittir.
-Qıl Etmun,Musyan köyüne ait ziyaretin bulunduğu kutsal bir tepenin adıdır.Buz gibi suyu olmakla beraber mesire yeridir.
-Çale Pisingun,Çolig'in çevresinde Mirzan köyü güzergahında bir mevkinin adıdır.
-Tuerzinek,Çolig çevresinde bir mıntıkanın adıdır.Kelime zazacadır.,
MAHALLE ÎSÎMLERÎ
1971 depremi öncesinde Çolig'in aşağı çarşı denilen ilk yerleşim yeridir. Bu yerleşim şu mahallerden oluşuyordu.
1)Yukarı mahalle (Mehle cuar) bugünkü musyan (Bahçelievler mah) bulunduğu yerdir.
2)Mehle Alan ,ismini bir kabileden almaktadir.
3)Mehle yeğkıjun, bu isimde Dare-heni bölgesinden gelen ailelerin oluşturduğu mahalleden ismini alır.
Dare heni çevresinde Ulyan,Deşte Eman,Weldaşun,Çime Yeni gibi köylerin mensup olduğu aşiretin
addıdır.
4)Mehle Mumedun bu isim hakkında kesin bilgim olmadığından,bu isimde Genç-Solhan bölgesinde Tavz
aşiretine bağlı bir köy olduğunu biliyorum. Bu köyde önemli bir şahsiyetin türbeside vardır.
5)Mehle Wuever, Karşı mahalle anlamındadır.Halen birkaç ev olmakla beraber, günümüzde başka
mahallelere bağlanmıştır.
6)Mehle Ciyer, Bu mahallede aşağı çarşı denilen bölgenin Doğu tarafına düşer.
Çolig aşağı çarşı 1971 depreminden sonra jeolojik nedenlerden dolayı imara kapandı. Şehir merkezi vadiden,şehirin üst tarafında geniş bir düzlük alana taşınmıştır.Bu yerleşim birimindeki mahalle isimlerinin hepsinin eski isimleri vardır. Mahallelerin isimleri şunlardır.
1)Dere Kasarun,Bu isim bir derenin ismidir. Mahallenin içinden geçer. Mahallenin atık
su,kanalizasyonu yıllarca buraya nakil edildi. Bu dere kokudan dolayi çevre sağlığını tehdit ediyordu. Belediye bu derenin üstünü kapatarak ıslah etmiştir.
2)Çet Miri,Düz bir alandır. Günümüzde Yenimahhaleye bağlı bir bölgedir.
3)Mehle Mirzun,Bu mahalle ismini Mirzan köyünden almıştır.
4)Mehle Musyon, Bu mahalle Musyandan gelen dedem ve kardeşinin ilk yerleşttigi yerden dolayı halk arasında mehle Musyon olarak bilinir. Günümüzde Bahçelievler mahallesine bağlıdır.
5)Simuni, Bu mahalle 1970 öncesi mustakil bir köydü. Şehirin yerleşim alani buraya doğru gidince şehire baglandı.
6)Fek Dere Wuir, Bu mıntıka günümüzde Çapakcur köprüsünün bulunduğu ,düzağaç tarafına verilen adıdır. DSÎ,Valilik dairelerinin bulunduğu geniş alandır.
7)Mehle yeğkıjun,Bu mahalleyi yukarıda anlatmışım.
8)Aftor,Bu mahalle eskiden ermenilerin yerleşik olduğu bir alnadır. Bingöl ovasının başlangıç yeri sayılmakla bahçe,arazileri verimli olan bir bölgedir.
9)Mazra Feqi, Bu mahalle günümüzde yeni mahalleye bağlıdır. Eskiden bir mezra gibiydi. Isminide
Seyde Speni "Molla Süleyman Baluken" den almıştır. Seyda Suriye ve Mısır'da eğitimini alarak
yıllarca oluşturduğu medresede Feqi yetiştirmiştir.
10)Yekmal, Simani mahallesine bitişik Et Balık kombınasına taraf olan bölgenin ismidir.Günümüzde Simani mahallesine bağlanmıştır.
11)Mehle Erzurum,Bu mahallede Erzurumdan Çolige göçertilen ailelerin oluşturduğu bölgeydi.
Günümüzde Yenimahhalle'ye bağlandı.Hafızam beni yanıltmiyorsa bu ailelerin Ispir ilçesinden geldiği yönündeydi.
12)Mehle Kıbrıs, Bu mahalle yeni ismi Yeşilyurt mahallesidir. Ismini nereden aldığı hakkında bilgim yoktur. Bu isimler hepsi günümüzdeTürkçeleştirilmiştir.
Çok iyi hatırlıyorum Çoligde şimdiki Düzağaç mevki Kenan Evren mahallesi olmuştu.1990'li yılların başında belediye yöneticiler toplanıp ismini değişmek istiyorduk. Belediye Meclis kararları vilayet onayı gerekiyordu. Vali ve bürokrasi o dönemlerde buna direneceğini ve gerekçe isteyeceğini biliyorduk. Velhasıl yumuşak ve tatli bir çelme atarak bahs edilen mahallenin tapu kayıtları,vergi kayıtlarında Saray mevki geçiyor. Kenan Evren ismi çok karışıklık yaratıyor diye,Tapu ve vergi kayıtlarındaki saray ismini kullanırsak,bu karışıklık biter.Kısaca bu manevrayla çok iyi hatırlıyorum bu ismi derdest ettik.Günümüzde Kenan Evren ismini taşıyan okul,Park,mahalle isimleri yavaş yavaş silinmeye başladi. yanlız Çolig 20 yıl evvel bunu yapttı.
ORMANLIK,DAĞ ve TEPE ISIMLERI ?
Çolig ve çevresindeki bazı ormanlık,ve tepe olan alan isimlerin Kırdki,zazaca isimleri şunlardır.
Hesar ormanları "Dügernan-aşağı köy",Geme Eli Seyfi "Merg-mir",Geme Xıllık û Kuerem" Çiris-Kasman",Tuerzinek,Geme zac, ilk akla gelen isimlerdir.Dare Heni ,Kığı bölgesindeki alanları yazmıyorum.
Çolig coğrafyasına bağlı ilçelerde önemli dağların başında Ko Spi "Ak dağ-Dara-heni",Sülbüs û Tari "Xorxor-Yayladere", "Şerafeddin Dağı Kanireş-Gumgum", ilk akla gelen isimlerdir.
Surp = kutsal, Luys = ışık . yani Sülbus dağının isimi Ermenicede kutsal ışık anlamındadır.SURP LUYS.
**********************************************************************
Sonuç olarak,Benim Çolig üzerine yazdıklarım tarihi,cografik eski yer ve isimler dışında daha çok isimler vardır. Benim yazdıklarım Çolig merkeze yakın olan, biraz resmi ideolojinin dışında olanıdır. Tümünü yazmadığımo belirterek,sadece bu yazıya sığdırılacak kadarını yazmaya çalıştım. Önemli ve yazılması gerekenleri unutmuş,yazılanlarda eksik ve yanlışlıklar olabilir.Bu konuda düzeltme ve doğru ekleme yapan arkadaşların eleştirilerini bekliyorum.
Çolig ve çevresinde bazı yerlerin birden fazla isimleri olduğunu görüyoruz.Bu isim zenginligi bu coğrafyadan geçen kültür ve uygarlıkları bize ifade ediyor.Ama Türk devleti son 60,70 yılda kendilerinin taktıkları isimlerin dışındakılerini yasakladı. Kürd,Asuri,Rum,Ermeni ne kadar isimler varsa bunun yanında tarihini ,kültürünü deforme ve tahrip edip, ne zorları varsa geçmişin unuturulması için çaba harcayıp değiştirdiler.
Bu deforme ve inkar politikarı harita,kitap,levha kısaca sicil kayıtlarına geçirildi. Ama coğrafyanın otantik ve kadim halkı Kürdler bu isimleri ne ezberledi,nede öğrendi. Nasıl ki, Bîngol Dağları’ndan çıkıp akan suları tersine çevirmek mümkün değilse, yaşanan şu ‘makus talihi’ tersyüz etmek mümkündür. Huzursuz cografyamizda huzur olana dek !
Selam ve saygilar,
Orhan Zuexpayij
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder